Hoofdlijnen

In een land doorsneden met grote rivieren en voor de helft onder zeeniveau, bepaalt het water goeddeels hoe we wonen en werken. Om droge voeten te kunnen houden is samenwerken aan waterbeheer hier noodzakelijk. Het risico op een overstroming, zout of zoet, is nog altijd niet ver weg. Hoe lang zijn we veilig achter onze dijken en dammen? Maar het water brengt ook rijkdom. Door het droogleggen van polders is het land gegroeid. Vervoer over water, van poldersloot tot oceaan, maakt Nederland al eeuwen tot handelsland bij uitstek. En voor de bijzondere flora en fauna in het waterrijke ecosysteem krijgen we steeds meer oog.

De vraag naar zin en betekenisgeving is universeel: “Hoe (of: voor wie) word ik een goed mens?” De verschillende levensvisies die uit deze vraag voortvloeien, weten veel mensen onderling te verbinden en inspireren. Maar tussen groepen leiden ze ook regelmatig tot bekeringsdrang, verwijdering en conflict. Levensbeschouwelijke leiders en instituten krijgen te maken met vraagstukken rond invloed en macht, en misbruik daarvan. Hoe kun je met verschillende, al dan niet godsdienstige, levensovertuigingen een constructieve samenleving vormen? Hierop zijn in Nederland in de loop der tijd verschillende antwoorden geformuleerd. Tegenwoordig vinden we gezaghebbende regels in combinatie met tolerantie en onderling respect daarvoor belangrijke ingrediënten.

Al ruim duizend jaar vormen de Lage Landen een aaneengesloten cultuurgebied. Dat uit zich in woord en beeld. De Nederlandse taal is hier het voornaamste voertuig voor de geest: praten en zingen, luisteren en lezen, denken en schrijven in dezelfde taal verbindt ons met elkaar, zelfs als we elkaar op inhoud bestrijden. Literaire en beeldende kunst kunnen grensverleggend en grensoverschrijdend zijn; ze leggen de tijdgeest vast maar beïnvloeden hem ook. Taal en cultuur zijn altijd in beweging; streek- en straattaal, volkskunst en jongerencultuur, oude en nieuwe media, vormen de lijm die groepen verbindt.

Verbazingwekkende voorbeelden van menselijk vernuft in de Nederlandse geschiedenis gaan ver terug: hoe kregen de hunebedbouwers bijvoorbeeld die zware stenen van de grond? Elk tijdperk sindsdien is rijk aan intellectuele, technologische en culturele ontwikkelingen. Diezelfde denkkracht blijkt evenzeer ingezet te kunnen worden voor machtsmisbruik en vernietiging. Vanaf de achttiende eeuw komen de mogelijkheden van de mens om de natuur naar zijn hand te zetten in een stroomversnelling. Schaalvergroting en automatisering bezorgen welvaart maar ook werkloosheid. De impact van de mens op zijn omgeving wordt steeds groter met, naar inmiddels blijkt, een onverwachte keerzijde.

In Nederland is de gelijkheid van alle inwoners voor de wet sinds 1983 vastgelegd in artikel 1 van de Grondwet: “discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan”. Een belangrijk artikel, want ongelijke behandeling van mensen en groepen is in de loop van de geschiedenis meer regel dan uitzondering gebleken. Regelmatig komen mensen in opstand tegen vormen van sociale ongelijkheid en onderdrukking. Soms met succes. Aan de Nederlandse sociale wetgeving ligt behalve dit soort strijd ook eeuwenlang denkwerk ten grondslag. En nog altijd is niet alle sociale ongelijkheid verdwenen.

De eerste contouren van het huidige Nederland herken je al in de vorstendommen van de vroege Middeleeuwen. De gezamenlijke verdediging van gekoesterde lokale voorrechten en vrijheden leidt uiteindelijk tot een onafhankelijke staat. Vanwege vele verschillende belangen en groepen moet de macht gedeeld worden; dat leidt soms tot stevige interne botsingen. In de moderne tijd wordt Nederland een bestuurlijke eenheid met steeds meer nadruk op gelijke rechten voor alle burgers. De momenten dat de onafhankelijkheid wordt bedreigd, laten diepe sporen na. Er is een diep verlangen om de vrijheid en vrede veilig te stellen, die nooit vanzelfsprekend zijn geweest.

Omdat de mogelijkheden voor landbouw in het drassige rivierenland beperkt zijn, komen handel en steden hier al vroeg tot bloei. De Nederlanden ontwikkelen vanaf de late middeleeuwen een moderne en innovatieve economie die de regio tot een belangrijk knooppunt maakt in de wereldhandel. Geweld en uitbuiting worden daarbij niet geschuwd. Het gebied trekt sinds die tijd grote aantallen migranten die de economie mede in stand houden. Nederland is zodoende al eeuwen een rijk land, al is die rijkdom niet gelijk verdeeld. De economie profiteert van open grenzen, maar is ook kwetsbaar omdat zij daarvan bijzonder afhankelijk is.