1588-1795

Republika

Jedinstveni politički fenomen

Periode
Tijd van ontdekkers en hervormers

Godine 1609. Dvanaestogodišnje primirje dovelo je do privremenog prekida rata protiv Španije koji je Vilem Oranski započeo vojnim upadima 1568. godine. Klas Janszon Viser sastavio je posebno za ovu priliku kartu Nizozemlja u obliku lava, tzv. Leo Belgicus. Na njoj je sedamnaest nizozemskih provincija ponovo prikazano kao celina koja živi u miru, zahvaljujući prekidu vatre koje simbolično predstavlja uspavani bog Mars u donjem desnom uglu karte. U stvarnosti se, međutim, zbog ustanka i Osamdesetogodišnjeg rata koji je iz njega proistekao, Nizozemlje raspalo u dve nove države: špansko Nizozemlje na jugu i Republiku sedam ujedinjenih nizozemskih provincija na severu. Novonastala republika je zahvaljujući Dvanaestogodišnjem primirju doživela važan diplomatski uspeh, iako će tek 1648. godine Vestfalskim mirom postati međunarodno priznata kao suverena država.

U Evropi u rano moderno doba, monarsi su vodili glavnu reč, te je republika bila izuzetak. Niko od ustanika nije tada svesno težio ka republici: želeli su samo da obnove "stara dobra vremena", kada su monarsi garantovali slobode i privilegije svojim gradovima, pokrajinama i podanicima. Za takvim monarhom se tragalo nakon što je Filip II abdicirao, ali on nije pronađen. Zato su preostalih sedam ustaničkih pokrajina 1588. godine oformile republiku.

Rezultat toga bilo je neobično državno uređenje u kome je glas svake provincije u teoriji bio podjednako važan na zasedanju Staleške skupštine. Članovi su imali pravo da se konsultuju, odnosno, delegati su mogli da se vrate u svoju pokrajinu po savet. Zbog toga je donošenje odluke moglo da potraje što, u praksi, nije bilo tako loše. Budući da je bogata provincija Holandija donosila najviše novca, ona je vodila glavnu reč. Najviši državni službenik Holandije, radpenzionaris, obavljao je istovremeno funkciju svojevrsnog premijera, ministra finansija i ministra spoljnih poslova. Pored toga, obično je neko iz dinastije Oranski obavljao funkciju namesnika (stadhouder). Ovaj termin doslovno znači "zamenik monarha", međutim, ova funkcija nije bila ništa više do ostatak iz prošlih vremena: naime, više nije bilo monarha kojeg je trebalo zameniti. Namesnik se, kao pripadnik visokog plemstva iz dinastije Oranski-Nasau (time i potomak Vilema Oranskog) i vrhovni komandant oružanih snaga, isticao u odnosu na druge glavešine i činovnike. Dok su oni većinu svog vremena provodili na zasedanjima, namesnici kao što su Mauric i Frederik Hendrik postizali su značajne vojne pobede nad Špancima. Imali su u sebi nešto plemićko, iako su formalno bili u službi pokrajinskih Skupština.

Namesnik i radpenzionaris su lako mogli doći u sukob. Tokom Dvanaestogodišnjeg primirja to se po prvi put i dogodilo, a ishod je bio dramatičan. Nakon žestokog političkog i verskog sukoba, namesnik Mauric je, pod optužbom za veleizdaju, uhapsio radpenzionarisa Johana van Oldenbarnevelta, koji je pogubljen 13. maja 1619. godine.

Weg met Filips de Tweede!

Sinds 1555 heerst de Spaanse koning Filips de Tweede, zoon van Karel de Vijfde, over de Nederlanden. Die bestaan uit verschillende gewesten (provincies). Daar klinkt steeds meer protest tegen de manier waarop Filips het land bestuurt. Samen komen ze in opstand, met Willem van Oranje als hun leider. Weg met die Spaanse tiran!

De Staten-Generaal, de leiders van de gewesten, ondertekenen in 1581 het ‘Plakkaat van Verlatinghe’. Daarin schrijven ze dat ze Filips niet meer erkennen als hun koning. Ze verlaten hem. Ze willen een koning die de Nederlandse gewesten en steden meer rechten geeft. Maar waar vind je zo snel een koning? Willem van Oranje kan het niet doen. Hij moet zich verschuilen, want wie hem vermoordt krijgt van Filips 25.000 gouden dukaten. In 1584 wordt Willem van Oranje in opdracht van Filips de Tweede doodgeschoten. Maar de opstandelingen zijn niet voor één gat te vangen… ze kiezen de republiek als staatsvorm.
Uniek in Europa

De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden bestaat uit Holland, Zeeland, Groningen, Utrecht, Friesland, Gelderland en Overijssel. Elk gewest bestuurt zichzelf. Soms komen de leiders van de gewesten (de Staten-Generaal) bij elkaar op het Binnenhof in Den Haag. Het zijn allemaal rijke, protestantse mannen. Katholieke kerkdiensten zijn officieel verboden.

De vroegere Nederlanden zijn nu in twee delen uiteengevallen. De noordelijke Republiek en de zuidelijke Nederlanden: het huidige Brabant, Limburg en Vlaanderen. Hier hebben de katholieke Spanjaarden nog de macht. Protestanten zijn niet veilig, ze worden vervolgd. Veel mensen uit steden als Antwerpen en Gent vluchten daarom naar het protestantse noorden.
Vluchtelingen brengen groei

Tussen 1572 en 1630 vluchten ruim 100.000 protestanten uit de zuidelijke Nederlanden naar de Republiek. De migranten komen vooral naar de Zeeuwse en Hollandse handelssteden. Ze nemen geld mee en handelscontacten. Zij helpen Nederland rijker en rijker worden. Ook veel Franse protestanten vluchten naar Nederland.

Vaklieden en mensen met een groot handelsnetwerk worden met open armen ontvangen – ze kunnen de stad immers rijker maken. Maar er is ook angst voor concurrentie. Amsterdamse kooplieden proberen de Antwerpenaren bijvoorbeeld buiten de handel te houden. Maar al is er weerstand, de vluchtelingen uit het zuiden zijn belangrijk voor de groei van de welvaart en de bloei van de kunsten. De rijkdom van de 'Gouden Eeuw' is voor een belangrijk deel aan hen te danken.
Strijd om de macht

In de provincie Holland hebben twee mannen veel macht. Johan van Oldenbarnevelt is de raadspensionaris – een soort minister-president of baas van de regering. En dan is er Maurits, de stadhouder. De stadhouder is altijd iemand van de familie Van Oranje-Nassau, dus een ver familielid van koning Willem-Alexander. Maurits is ook de baas van het leger.

Maurits, zoon van de vermoorde Willem van Oranje, is nog maar 17 als hij stadhouder wordt. Hij vecht met succes tegen de Spanjaarden. Ondanks de oorlog groeit de welvaart in de Republiek. In 1602 wordt de Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht en bloeit de handel in kostbare producten uit Azië. Raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt wil een wapenstilstand met Spanje. De oorlog kost veel geld en is niet goed voor de handel en welvaart. Maar legerleider Maurits wil liever doorvechten tegen de Spanjaarden.
Maurits wint

Van Oldenbarnevelt sluit tegen de wil van Maurits in 1609 tijdelijk vrede met de Spanjaarden: het Twaalfjarig Bestand. Maurits en Van Oldenbarnevelt krijgen steeds meer ruzie. Maurits wil nog steeds doorvechten. En dan hebben ze ook nog eens ruzie over het geloof. Al zijn ze allebei protestant, ook binnen die kerk zijn er verschillende ideeën.

Als Van Oldenbarnevelt zich teveel met het leger gaat bemoeien en de macht van Maurits kleiner maakt, wordt de stadhouder zo kwaad dat hij Van Oldenbarnevelt laat arresteren. Hij beschuldigt de bejaarde raadspensionaris van hoogverraad. In 1619 wordt Van Oldenbarnevelt op het Binnenhof in Den Haag in het openbaar onthoofd, 72 jaar oud.
Oorlog te land en ter zee

In 1621 is het gedaan met de tijdelijke vrede. De oorlog met Spanje barst weer los - niet alleen in de Republiek, maar ook overzee. De VOC voert dan al bijna 20 jaar oorlog in Azië tegen Spanje en andere Europese landen. Nu komt er een compagnie die het staatsmonopolie krijgt in West-Afrika en Noord- en Zuid-Amerika: de West-Indische Compagnie.

De belangrijkste reden voor de oprichting van de West-Indische Compagnie is kaapvaart op de Spanjaarden, die met schepen vol zilver uit hun koloniën in West-Indië terugkomen. Ook wil de Republiek koloniën stichten in West-Indië. Ze verovert Brazilië en gaat zich bezighouden met het vervoer en de handel in tot slaaf gemaakten.
De oorlog voorbij

Pas in 1648 wordt het eindelijk echt vrede. Tachtig jaar na het begin van de Opstand tekenen de Nederlanden en Spanje de Vrede van Münster, genoemd naar de Duitse stad waar het vredesverdrag is ondertekend. De Republiek der Nederlanden is vanaf nu officieel een onafhankelijke staat.
Het rampjaar 1672

Ruim 20 jaar na de Tachtigjarige Oorlog wordt de Republiek van vier kanten aangevallen: door Engeland, Frankrijk en de Duitse bisdommen Keulen en Münster. De machtigste man van de Republiek, raadspensionaris Johan de Witt, krijgt de schuld. Hij heeft het stadhouderschap – waar ook het leger onder valt – afgeschaft. Maar een groot deel van het volk (de orangisten) wil een sterke stadhouder: Willem III van Oranje. Die zal de Republiek redden.

Johan de Witt overleeft een moordaanslag, maar kan niet verhinderen dat de Staten van Holland Willem III tot stadhouder benoemen. Johans broer Cornelis wordt beschuldigd van een moordaanslag op Willem III en gevangen genomen. Zonder bewijs en na zware mishandeling wordt hij veroordeeld tot verbanning: hij moet het land verlaten. Als Johan hem komt ophalen uit de gevangenis, worden de broers door woedende burgers wreed vermoord. Lichaamsdelen worden van de lijken afgesneden en verkocht. Wie zat hierachter? Was het Willem III? Het is nooit bewezen…
Het einde van de Republiek

De Republiek overleeft met moeite het rampjaar 1672. De Nederlandse vloot onder leiding van Michiel de Ruyter verslaat de Engels-Franse vloot. En de nieuwe stadhouder Willem III weet aan land de vijand te verdrijven. Maar de gouden tijden van de Republiek zijn definitief voorbij: het is crisis.

Vanaf 1700 gaat het steeds slechter met de Republiek. Het leger is verzwakt door alle oorlogen en de handel loopt terug door buitenlandse concurrentie. Heel langzaam komt ook een andere beweging op gang: die van de burgers. Zij zijn het zat om altijd te gehoorzamen aan de machthebbers en aan de kerk. Kritische burgers verenigen zich en noemen zich patriotten. Ze geloven in de idealen van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Maar Frankrijk, waar Napoleon aan de macht is, maakt zich op voor de aanval. Na ruim twee eeuwen komt er in 1795 een einde aan de Republiek der Nederlanden. De Fransen grijpen de macht.