De Beeldenstorm is een spraakmakende historische gebeurtenis geweest. Hier in het hart van Holland speelde het minder dan in de grote steden. Voor wie denkt dat het alleen maar ging om het verwoesten en plunderen van kerken, is het goed om ook te kijken naar de sociale omstandigheden in die tijd. Het rommelde in maatschappelijk opzicht aan het begin van de 16e eeuw. Tot dan waren het vooral de geestelijken en de gezagsdragers die konden lezen en schrijven. Door het uitvinden van de boekdrukkunst konden ook andere mensen zich sneller ontwikkelen. Dat zorgde voor steeds meer kritische geluiden in de rooms-katholieke kerk. Bisschoppen, priesters en kloosterlingen leefden soms in rijkdom en dat was volgens steeds meer burgers tegen de geest van het geloof. Gewone mensen moesten hard werken, terwijl de geestelijkheid in een aantal gevallen juist profiteerde van de toenemende welvaart. De Reformatie (vanaf 1517) kwam niet uit de lucht vallen. Het was ook een soort sociale revolutie die voortkwam uit een breed ongenoegen over de gang van zaken in de kerk. Deze werd nog eens versterkt door voedseltekorten die leidden tot o.a. een broodoproer.
Zie de afbeeldingen: Kaart Beeldenstorm en Maarten Luther
Geen dorp werd overgeslagen
In de Nederlanden vertegenwoordigde de Spaanse bezettingsmacht de belangen van de katholieke kerk, terwijl Willen van Oranje koos voor het protestantisme. Na de nederlaag van de Spanjaarden bij het beleg van Leiden was het gebeurd met de belangrijke positie van de rooms-katholieke kerk. De macht kwam steeds meer te liggen bij de steden en steeds minder bij de adel en de kerk. In de dorpen verliep die ontwikkeling minder snel.
Eind 1565 was het op allerlei plaatsen in de Nederlanden onrustig. Het brood was vanwege de hoge graanprijs onbetaalbaar geworden. De protestanten grepen deze situatie aan om mensen aan te zetten om kerken en kloosters te plunderen. Dit leidde tot een beeldenstorm, waarbij niet alleen beelden, maar ook liturgische voorwerpen en kerkramen het moest ontgelden. Over vernielingen in de dorpen van het huidige Rijnwoude is niet zoveel bekend, maar dat betekent niet dat er niets gebeurd is. Waarschijnlijk hebben kleine groepen protestanten, aangevoerd door hun plaatselijke predikant of een plaatselijke koopman de kerken overgenomen. In Leiden was er op 25 augustus 1566 een echte “Beeldenstorm”.
Na het ontzet van Leiden in 1574 hebben de watergeuzen vernielingen veroorzaakt. Rooms-katholieke kerken in Leiderdorp, Koudekerk, Oudshoorn en Woubrugge werden overgenomen door de protestanten. Beelden en schilderijen van kruisgangen werden verwijderd (de muren van de zijbeuken van de Dorpskerk in Koudekerk vertonen daarvan nog de tekenen), waarna de muren en pilaren werden witgekalkt. Waarschijnlijk heeft toen nog een verandering plaatsgevonden. De kansel werd verplaatst en kwam centraal te staan. Het koorgedeelte, waar in de voor-reformatorische tijd het altaar stond, was voor de protestantse eredienst niet nodig. Wellicht is toen ook een middenpad tussen de kerkbanken gemaakt.
Zie de afbeelding: Predikantenbord van de Dorpskerk
Kettersbroeinest
Enkele decennia eerder waren in Hazerswoude Wederdopers actief. Zij waren van mening dat alleen volwassenen gedoopt mochten worden en dat al gedoopte kinderen opnieuw gedoopt moesten worden. Vandaar de naam. In het begin waren zij heel radicaal en riepen zij op tot opstand. In Amsterdam en Munster vielen daarbij tientallen doden en gewonden. Hazerswoude werd in die tijd beschouwd als een ketters broeinest. De oproep om op 31 december 1535 in opstand te komen, had echter geen succes. Bekend is dat Hazerswoudse Marijtgen, vrouw van Huyge Jacobsz. Kraan, op 25 april 1534 in Den Haag verdronken werd, omdat zij Wederdoper was. Een andere naam die opduikt, is die van Aefgen Listincx, een rijke, doperse profetes. Zij werd in 1528 voor het eerst verdacht van ketterse sympathieën. Zij werd daarom verschillende keren gevangen gezet, in 1535 in Munster, waar de Wederdopers zich verzameld hadden om het einde der tijden af te wachten. In 1536 bleek zij in Hazerswoude gevangen te zijn en ook weer gratie gekregen te hebben. Haar rijkdom had daar duidelijk mee te maken. Op 20 augustus 1538 werd zij in Brugge veroordeeld tot de vuurdood.
Het kerkzilver
In juni 1572 werd de dorpskerk van Hazerswoude-Dorp door de aanhangers van de nieuwe leer in bezit genomen. De eerste officiële predikant van Hazerswoude was ds. Anthonius Montanus (1592-1595).
Pastoor Dirck Gerritsz. de Vrije vluchtte naar zijn zuster in Utrecht Om te voorkomen dat het kerkzilver in verkeerde handen zou vallen, nam hij het mee. Priesters als hij hadden geen inkomen meer, dus verkocht de pastoor een kroon van het Mariabeeld, een zilveren schaal met lepel, zilveren ringen, gespen, knopen en boekbeslagen. De drye blauwe steenkens ende vier witte steenkens van de kroon behield hij. Dirck wilde geld uitlenen aan katholiek gebleven vrouwen die daarmee hun montcost konden verdienen. Het was te gevaarlijk om het zilverwerk naar hem in Haarlem te laten brengen. In plaats daarvan verkocht zijn zus Ael het. Ze gaf het geld aan vertrouwelingen van haar broer mee. De vroegere pastoor van Hazerswoude legde in 1595 verantwoording af van wat er nog over was en wat er voor de verkochte spullen was verkregen. Er was nog een zilveren kelk met pateen en een zilveren schaal met lepel over. Dat is het laatste wat er van het kerkzilver en pastoor De Vrije is vernomen.
Zie de afbeelding: Kazuifel Zwaantjeskerk Hazerswoude
Liever katholiek
Pieter de la Faille was in Koudekerk predikant van 1624 tot 1627. Waarschijnlijk vond de man in zijn pastorie achtergebleven geschriften van de kerkvaders. Hij bestudeerde deze en als gevolg daarvan ging hij steeds roomser preken. Toen hij voor de Paastijd zijn mensen aanmoedigde om te vasten, barstte de bom. Hij werd aangeklaagd en moest compareren voor de volle classis: hij moest zich dus verdedigen ten overstaan van de classicale vergadering. Later werd hij bezocht door twee neven, namens de predikanten van Leiden, om “te modereren de verschillende questiën”. Hij veranderde niet van overtuiging. Op Palmzondag heeft hij “de belijdenisse mijns geloofs solemnelijk neergelijd te Coudekerk voor mijnen kerkeraad met mijn eygen bloed ondertekent.” Hij werd rooms-katholiek, ging weg en werd later priester gewijd. Het verhaal gaat dat hij waarschijnlijk weer naar Koudekerk is teruggekeerd.
Zie de afbeelding: Schilderij Dorpskerk
Geruisloos
Over de tijd van de Beeldenstorm in Benthuizen is maar heel weinig bekend. Op de plaats van waar nu de Hervormde Kerk staat, stond in de Middeleeuwen een rooms-katholieke kerk. Deze had de vorm van een kruis. Het altaar lag volgens de traditie naar het oosten en de toren stond aan het westelijk uiteinde van het middenschip. Deze informatie komt van de kaart van de grote droogmakerij van 1767. Tijdens de Reformatie is de kerk overgegaan in gereformeerde handen. In 1672 was het gebouw zo vervallen dat er een nieuwe kerk werd gebouwd.
Zie de afbeelding: Kerkgebouw Nederlandse Hervormde Gemeente Benthuizen
