Door de komst van de tram (1881) was Heemstede
makkelijker bereikbaar geworden en steeds meer forensen vestigden
zich hier. Nieuwe woningen werden gebouwd, om te beginnen in het
noorden van de gemeente (Bosch en Vaart, Haarlemmerhoutpark), dat
toen nog bij Heemstede hoorde maar in 1927 werd geannexeerd door
Haarlem.
De gemeente ontwikkelde steeds meer initiatieven. Daarvoor
was het nodig dat er een nieuw raadhuis kwam, gebouwd in 1906-1907.
Wegen werden verbeterd, er werd een gasfabriek gebouwd (1908) en
rioleringen en waterleiding (1910) aangelegd. Ook kwam er een
gemeentelijke reinigingsdienst en straatverlichting met
gaslantaarns.
'Nieuwe tijden, nieuwe dingen'
Deze tekst prijkt in sierletters op de toegangspoort van
ambachtelijk smeedwerk boven een brug over de Blekersvaart. De brug
geeft toegang tot een wijk met sociale woningbouw, het Res
Novaplein en omgeving. In 1909 planmatig aangelegd tussen
Blekersvaart en Binnenweg, de belangrijkste doorgaande weg van het
dorp. Aan de andere zijde van de Binnenweg en ligt nog een
volkswijk met sociale woningbouw, de Eikenlaan en omgeving.
Het is allemaal het werk van de architecten Jan Stuyt en Joseph
Cuypers. De woningwet van 1901 gaf besturen van steden en kleine
gemeenten de mogelijkheid om op planmatige wijze woningen te
bouwen. Met deze wet wilde de regering verkrotting, sloppenvorming
en sociale ontworteling bestrijden. Er moesten wijken worden
gebouwd die voor de loonarbeiders een paradijselijke uitstraling
zouden hebben. Tot verheffing van het verpauperde deel van de
bevolking. Plaatselijke woningbouwverenigingen moesten het
initiatief nemen en het beheer voor hun rekening nemen.
De tekst 'Nieuwe tijden, nieuwe dingen' is een verwijzing naar de
pauselijke encycliek Rerum Novarum, waarin de katholieken
werden opgeroepen zich in te zetten voor de leefomstandigheden van
de minder bedeelde bevolkingsgroepen. Ook de naam van het Res
Novaplein verwijst naar dit pauselijke schrijven. Jan Stuyt en
Joseph Cuypers waren katholieke architecten die bouwden voor een
katholieke woningbouwvereniging, Berkenrode.
Uitbreidingsplan
De wijken rond het Res Novaplein en de Eikenlaan maakten
deel uit van het door Cuypers en Stuyt in opdracht van de gemeente
opgestelde Uitbreidingsplan van Heemstede. De woningwet van 1901
bepaalde namelijk ook dat steden en kleine gemeenten zo'n plan
moesten opstellen. Er mochten niet zomaar in het wilde weg huizen
worden gebouwd; ze moesten passen in een door de plaatselijke
overheid opgesteld uitbreidingsplan.
Cuypers en Stuyt vonden de inspiratie voor hun plannen in de
tuinsteden die in Engeland voor de burgerlijke klasse waren
aangelegd: ruim opgezet en met fatsoenlijke woningen en veel groen.
In Heemstede moesten huizen gebouwd worden die de gemeente het
aanzien zouden geven van een moderne en welvarende
forensengemeente. Een groot deel van Heemstede is in de loop der
jaren opgezet en ingericht naar dit uitbreidingsplan, met als
klapstuk en als ruggengraat de Heemsteedse Dreef, maar ook met de
arbeiderswoningen aan het Res Novaplein. Met hun plannen hebben
Cuypers en Stuyt het gezicht en het karakter van Heemstede voor een
belangrijk deel bepaald. Zij hebben Heemstede veranderd van een
onsamenhangend dorp tot een forensenplaats met een samenhangende
ruimtelijke structuur.
Verdere bijdragen
Maar met het uitbreidingsplan houdt hun bijdrage aan het
uiterlijke aanzien van Heemstede nog niet op. Ze ontwierpen ook het
raadhuis. Cuypers ontwierp het Post- en Telegraafkantoor aan de
Raadhuisstraat 22a-24a (hoek Postlaan), alsmede de aula en de
ingangspartij van de Algemene Begraafplaats aan de Herfstlaan. Als
klap op de vuurpijl werd Stuyt door de bisschop van Haarlem belast
met het ontwerp van het kleinseminarie Hageveld. Hier moest de
toekomstige generatie priesters van het bisdom worden opgeleid. De
hoog oprijzende koepel vormt de absolute blikvanger van de wijde
omgeving en is het symbool van de Roomse trots - net als de
Bavokathedraal aan de Leidsevaart in Haarlem, die dan weer een
ontwerp is van Joseph Cuypers.
Cuypers en Stuyt waren dus belangrijke architecten voor Heemstede,
vergelijkbaar met Berlage, die voor Amsterdam het Uitbreidingsplan
Zuid ontwierp.
