In 1630 opgericht en nog springlevend: de oudste school van Nederland aan de Voorweg. Veel (oud-)Heemstedenaren hebben daar de eerste stappen gezet op het pad van lezen en schrijven en hebben er les gekregen van juffrouw Jellema of meester Stavinga.
Tot 1630 werd het onderwijs voornamelijk door de kerk verzorgd. Meestal gaf een geestelijke les. Ook de combinatie van koster en onderwijzer was al vroeg gangbaar.
In 1620 had Adriaan Pauw het Huis te Heemstede gekocht en was daarmee ambachtsheer van Heemstede geworden, inclusief Bennebroek. Dankzij zijn bemoeienissen werd in de zomer van 1625 de Hervormde kerk aan het Kerkplein (nu Wilhelminaplein) in gebruik genomen. Vervolgens gaf Adriaan Pauw opdracht tot de bouw van de eerste school aan de Voorweg, naast de kerk. De school bestond uit één klaslokaal en een woning voor de meester. Pauw bekostigde de bouw van de kerk en de school door accijns op bier en door onroerendgoedbelasting op de verkoop van percelen grond te heffen.
De school werd in 1630 in gebruik genomen. Na 1818 was de school korte tijd op de Achterweg gehuisvest vanwege de slechte staat van het gebouw. Aanvankelijk waren er plannen een geheel nieuwe school neer te zetten, maar uiteindelijk bleef het bij een flinke renovatie van het huidige gebouw. Omstreeks 1842 werd het vernieuwde schoolgebouw weer in gebruik genomen. In 1882 is de school in de huidige staat verbouwd naar een ontwerp van architect A. van der Steur (zie foto rechtsboven op deze pagina).
De onderwijzer had het druk
Behalve onderricht in het christelijk geloof diende ook maatschappelijk onderwijs gegeven te worden. Van de onderwijzer in de 17de eeuw werd verwacht dat hij:
1 . alle gedrukte boeken en geschreven brieven prompt kon lezen
2. een goede hand schreef
3. de psalmen Davids bequamelyck [goed] kon zingen
4. ter nooddruft kon rekenen [hulp kon bieden]
5. een goede methode had om den jeugd ten spoedigste te leren [zodat de leerling in twee jaar kon lezen en schrijven]
In die jaren had de onderwijzer een druk bestaan; geen vrije tijd of vakantie. Naast onderwijzer was hij koster, klokkenluider, schoonmaker, collectant, voorzanger en doodgraver. Ondanks deze nevenactiviteiten kwam zijn loon uit op zo'n 48 gulden per jaar. Een predikant had een inkomen van 500 gulden per jaar.
Van veren pennen tot een roe
Het schoollokaal was heel sober ingericht. Voor de klas stond een hoge stoel of een lessenaar voor de onderwijzer. De leerlingen zaten op houten banken zonder leuning. Er waren geen borden of platen aan de muur. Lesbenodigdheden waren veren pennen, een pennenmes en een slijpsteen. Daarnaast enkele leien en schrijfboeken, een huisboek met de namen van de leerlingen, een Bijbel en psalmboek, een roe, een plak en een ijzeren kam.
De scholieren zaten tot in de 19de eeuw allemaal in één lokaal. De dag begon met gebed en eindigde met gebed en het zingen van een psalm. De lesstof bestond uit spellen, lezen, schrijven, cijferen en zingen. De schooltijden waren van 8 tot 11 en van 1 tot 4, behalve op zaterdagmiddag en zon- en feestdagen.
In de 17de en 18de eeuw bezochten tussen de 60 en 80 leerlingen jaarlijks de school. In 19de eeuw groeide dat aantal tot zo'n 150. Ook katholieke kinderen mochten het onderwijs op de Voorwegschool volgen. Wie een vervolgopleiding wilde volgen was op Haarlem aangewezen. In de 20ste eeuw is het scholenbestand in Heemstede en Bennebroek aanzienlijk uitgebreid, onder meer met voortgezet onderwijs.
Record, terugval en herstel
In 1895 telt de Voorwegschool 367 leerlingen, een record. Maar na 1900 treedt een snelle daling in. Weliswaar wordt dan de leerplichtwet ingevoerd, waardoor het verzuim minder wordt, maar in deze tijd worden ook de katholieke Antoniusschool (voor meisjes) en Jozefschool (voor jongens) opgericht. Een aardverschuiving is het gevolg. In 1911 heeft de openbare Voorwegschool nog maar 113 leerlingen, de protestantse 180 en de katholieke scholen samen 486 leerlingen.
Het leerlingenaantal herstelt langzaam, maar tegenwoordig heeft de Voorwegschool zo'n 400 leerlingen. Die hebben hun plekje op de oudste school van Nederland allemaal een beetje te danken aan Adriaan Pauw.
