-
Gek op kaarten!
Nederlanders zijn gek op kaarten. Nergens ter wereld worden
zoveel land- en zeekaarten gekocht als in ons land. Dat begon al
zo'n vierhonderd jaar gelden. Amsterdam was toen het centrum van de
wereldhandel. Vanuit Amsterdam vertrokken duizenden schepen naar
alle hoeken van de wereld.
Handelaars en ontdekkingsreizigers hadden goede kaarten nodig
voor hun verre reizen. Maar ook 'thuisblijvers' waren nieuwsgierig
naar hoe de rest van de wereld eruit zag.
Vanaf de tweede helft van de 16e eeuw waren 'caertschrijvers'
(kaartenmakers) in bijvoorbeeld Enkhuizen en Edam al op zoek naar
geschikte kaarten. Ze gebruikten er buitenlandse voorbeelden
voor.
Kaarten tekenen was een nauwkeurig karwei. Zo goed mogelijk
werden de verschillende gegevens in kaart gebracht. En als de
gegevens nog niet bekend waren, bleef er een stuk wit. 'Terra
Incognita' schreef men dan: onbekend land!
-
Willem Janszoon Blaeu
Dit is Willem Janszoon Blaeu. Hij leefde van 1571 tot 1638.
Willem had veel interesse in wetenschap. Hij ging in de leer bij
een beroemde Deense sterrenkundige. Toen hij weer terug in
Nederland was begon hij in Amsterdam zijn eigen drukkerij in
kaarten en atlassen. Zijn kaarten waren opvallend mooi en al snel
erg populair!
-
Joan Blaeu
De man op dit deftige portret is Joan Blaeu. Hij leefde van 1596
tot 1673. Van zijn vader, Willem Jansz. Blaeu, erfde hij het
bedrijf in kaarten en atlassen. Hij maakte het bedrijf nog groter
dan het al was. Joan bracht heel veel nieuwe kaarten en atlassen
uit. De beroemdste daarvan is de Atlas Major uit 1662.
-
Atlas Major
De mooiste, dikste en duurste atlas ter wereld is de Atlas
Major uit 1662. Het is een echt kunstwerk van de firma Blaeu
uit Amsterdam. De Atlas Major telt maar liefst elf delen,
en er staan wel zeshonderd prachtig versierde land- en zeekaarten
in. Ze zijn allemaal met de hand ingekleurd. Wat een werk moet dat
geweest zijn!
Naast kaarten vind je in de Atlas Major ook duizenden
bladzijden met informatie over de verschillende landen van de
wereld. Bijvoorbeeld over welke mensen er wonen, welke godsdiensten
zij hebben, welke dieren er leven.
De Atlas Major bracht de hele wereld zoals de mensen
hem toen kenden in kaart. Met deze atlas had je de wereld binnen
handbereik. Nog niet eerder kon je thuis op de bank zo uitgebreid
met de wereld kennismaken.
Alleen de allerrijkste mensen konden deze luxe atlas
betalen.
-
Logboek
Deze tekening van Nieuw Zeeland is in 1642 gemaakt door Isaac
Gilsemans. Familie Blaeu ging niet zelf op reis om de wereld in
kaart te brengen. Dat zou veel te veel tijd hebben gekost. Ze
verzamelden de beste kaarten die er al waren en lazen de logboeken
en reisverslagen van reizigers. Met die informatie maakten ze
nieuwe, mooiere kaarten.
De meeste schepen hadden tekenaars aan boord. Isaac Gilsemans
was zo'n tekenaar. Als handelsman en tekenaar voer hij mee op het
schip van ontdekkingsreiziger Abel Tasman.
Toen Abel Tasman Nieuw Zeeland ontdekte, maakt Isaac Gilmans
daar deze tekening van een baai in Nieuw Zeeland.
Op de achtergrond van de tekening heeft Isaac Gilmans een stuk
kust getekend. Hij heeft het nauwkeurig in kaart gebracht.
Op de voorgrond zie een bootje met Maori's. Dat zijn de mensen
die al in Nieuw Zeeland woonden toen Abel Tasman het ontdekte.
De familie Blaeu gebruikte de informatie op dit soort
tekeningen, samen met de informatie uit de logboeken en de
gesprekken die ze voerden met reizigers, voor hun kaarten en
atlassen.
-
Globes
Deze globe is gemaakt door Joan Blaeu. Een globe (of wereldbol)
is een bol met de afbeelding van de aarde. Op een globe kloppen de
verhoudingen in grootte, vorm en afstand tussen de landen precies.
Dat is met een platte kaart niet mogelijk. Probeer maar eens de
schil van een halve geperste sinaasappel plat te drukken: er
ontstaan scheuren en inkepingen.
Joan Blaeu maakte de globe na 1644. Dat weten we omdat er stukken kustlijn van Australië opstaan die de ontdekkingsreiziger Abel Tasman in 1644 ontdekte.
Maar als je goed kijkt zie je dat er op de globe ook nog veel lege plekken zijn. Dat zijn stukken land die nog niet ontdekt waren op het moment dat de globe gemaakt werd.
-
Drukpers
De allereerste gedrukte kaarten van de familie Blaeu vielen al
meteen op door de hoge kwaliteit. Ze werden gedrukt op houten
drukpersen. Dankzij de persen konden de kaarten in snel tempo
gedrukt worden. Dit model van een drukpers lijkt erg op de
drukpersen die in de werkplaatsen van de familie Blaeu hebben
gestaan.
De familie Blaeu had wel twee werkplaatsen en vijftien van deze
drukpersen. Er waren tachtig mensen in dienst om de vijftien
drukpersen draaiend te houden. Daarnaast waren er een heleboel
vrouwen en kinderen die geld verdienden met het inkleuren van de
kaarten. En tot slot was er nog de winkel.
Een van de werkplaatsen van de familie Blaeu werd in 1672
verwoest door brand. Het vroor zo hard dat de brandspuiten allemaal
bevroren. De brand werd steeds erger! Er was geen redden meer aan.
Alles ging verloren: prenten, boeken, papier, gereedschap en ook de
drukpersen.
De familie Blaeu was zo beroemd dat de brand wereldnieuws was.
Omdat de familie nóg een werkplaats en de winkel had, was gelukkig
niet alles zomaar in een keer verdwenen. Maar de schade van de
brand was ongeveer 380.000 gulden. Dat bedrag is nu tientallen
miljoenen euro's waard!
-
Om mee te pronken!
Rijke burgers wilden graag een atlas hebben. Ze waren
nieuwsgierig naar hoe de wereld eruit zag. Ze gaven veel geld uit
aan mooie, dure atlassen of prachtig gemaakte wereldbollen. Met een
mooie atlas kon je pronken! Zie je hoe luxe deze Atlas
Major is? De elf delen zijn in wit leer ingebonden en
opgeborgen in een duur kastje.
Voor de meest simpele uitgave van de Atlas Major moest je 250
gulden betalen. 250 gulden is nu ongeveer 20.000 euro waard. Daar
moet iemand met een gemiddeld inkomen nu een jaar voor werken! Geen
wonder dus dat er maar driehonderd exemplaren van de Atlas
Major gemaakt zijn.
-
De VOC
In de Gouden Eeuw was Amsterdam het centrum van de wereldhandel. Nederlandse schepen van de VOC voeren met hun handelswaar over alle grote wereldzeeën. Hier zie je zo'n schip van de VOC. Handelaren en zeevaarders hadden goede kaarten nodig voor hun lange reizen.
De VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) werd in 1602 opgericht. De VOC was een vereniging van handelaars die spullen kochten in Azië. De VOC had, als enige in Nederland, het recht om handel te drijven in Azië. In naam van Nederland mocht de VOC verdragen sluiten en oorlogen beginnen. Ze mocht zelfs regeren over de gebieden die ze veroverde.
Ook Willem Jansz. Blaeu werkte voor de VOC: in 1633 werd hij aangesteld als kaartenmaker van de VOC. Bovendien werd hij examinator voor VOC-stuurlieden: mensen die als stuurman voor de VOC wilden gaan werken, moesten bij hem examen doen in het kaartlezen en navigeren.
Vensterplaat De Atlas Maior. Voor docenten: Vensterles groep 5-8. Illustratie: Robbert Damen.