Toegegeven: het zijn geen bergen in de alpinistische zin van het woord. Maar ze zijn in vele opzichten bepalend voor het landschap rond Markelo: zozeer dat de benaming "heuvel" ze tekort zou doen. Rondom het dorp liggen wel zeven van deze "bergen": de Markelose-, Dingspeler-, Katten-, Heriker-, Apen-, Boven- en Friezenberg, met hoogtes tot 46 m. Het uitzicht vanaf de Friezenberg richting het gebied de Borkeld in het noorden doet weinig Nederlands aan. Op maar weinig plaatsen in ons land wordt de wandelaar een uitzicht vergund waarbinnen geen bebouwing, geen elektriciteitsmasten, geen weg, geen akker te zien is. Wie van het uitzicht vanaf de Friezenberg over de heide van de Borkeld genoten heeft en dan achterom kijkt, ziet dat de berg bekroond wordt door een ronde heuveltop. Het is een prehistorische grafheuvel, 4.500 jaar of langer geleden opgeworpen door de bewoners van dit gebied.
Jagers en verzamelaars
De bewoningsgeschiedenis van deze streek begon op het moment dat een klein groepje mensen, goed ingepakt tegen de kou, zo'n 10.000 jaar geleden voor het eerst dit gebied betrad en daar, midden in een uitgestrekte toendra, de bergen zag liggen. Bergen die alle in de voorlaatste ijstijd (tussen 200.000 en 120.000 jaar geleden) waren ontstaan. De rijke vegetatie die door het verbeterde klimaat na de laatste ijstijd (100.000 tot 10.000 jaar geleden) ontstond, omvatte dennen en berken met wilde zwijnen, oerossen, wolven, edelherten, reeën en talrijke vogelsoorten. Die omstandigheid trok, in de middensteentijd (8800-4900 v. Chr.), mensen die leefden van de jacht, visvangst en het verzamelen van vruchten, wortels en noten. Ze zwierven door het landschap en richtten her en der op strategische plaatsen kampementen op. Door archeologisch onderzoek zijn op verschillende plaatsen op de Borkeld houtskool houdende vlekken ontdekt, die duiden op restanten van zogenaamde haardkuilen. De meeste voorwerpen die in die tijd werden gemaakt van hout, riet, gewei, bot en leer zijn in de droge zandgrond vergaan. Wat echter wel resteert uit die tijd zijn hoofdzakelijk gereedschappen van steen om mee te snijden, te schaven of te steken.
Eerste boeren
In de nieuwe steentijd (4900-2100 v. Chr.) begonnen die rondtrekkende families geleidelijk aan een nieuwe manier van leven; de jagers gingen zich toeleggen op het boeren. Van hun boerderijen is niets bewaard gebleven, maar hun aardewerk is hier op verschillende plekken gevonden. Ook de vele grafheuvels die nabij de Friezenberg en de Herikerberg zijn te vinden, getuigen van bewoning in deze periode en de daarop volgende bronstijd (2000-800 v. Chr.). Uit die bronstijd zijn urnenvelden gevonden, maar ook zijn uit deze periode, nabij de grafheuvels, stenen hamerbijlen, bronzen armbanden en zwaarden gevonden, de laatste waarschijnlijk van een belangrijke leider. Nog maar enkele jaren geleden werd op de Borkeld een boerendorpje uit de nieuwe steentijd ontdekt, dus ongeveer 6.000 jaar oud. Het dorpje bestond uit vijf tot tien boerderijen en behoorde tot de oudste en gaafste teruggevonden boerennederzettingen in Nederland. Tijdens een wandeling door dit fraaie en uitgestrekte natuurgebied van de Borkeld kan men alleen maar verwonderd zijn als men beseft dat hier in vroeger tijden zo lang en zo geconcentreerd zoveel van onze voorouders hebben gewoond en gewerkt.
Vroegere bewoning buiten de Borkeld
Die intensieve prehistorische bewoning van de Borkeld betekent niet dat er in andere gebieden van onze gemeente in de oudheid geen mensen woonden. Ook de Herikerberg was, hoewel van latere datum, een aantrekkelijke vestigingsplaats, zoals blijkt uit de vele vondsten van vuurstenen gereedschappen (klingen, sikkels, spitsen en schrabbers) en grafheuvels. Vuursteenvindplaatsen zijn er trouwens ook bij de stuwwal in Delden en op de Bentelerheide. In het beekdal van de Boven-Regge (Elsenerbroek en Zeldam) zijn ook vuurstenen gereedschappen aangetroffen, terwijl bij één van die vindplaatsen een haardplaat werd ontdekt. Ook uit latere tijden zijn in onze gemeente vele vondsten gedaan. Uit de bronstijd veel aardewerk, bronzen armbanden, bijlen en lanspunten. Uit de ijzertijd vreemd genoeg nauwelijks ijzeren gereedschap, maar wel vele urnenvelden en grafvelden.
