Voor zover bekend waren er circa 15.000 jaar geleden voor het eerst mensen op het grondgebied van Holten. Werktuigen uit deze tijd zijn gevonden bij het Twenhaarsveld. Bodemkundige vondsten geven een indruk van het menselijk leven door de eeuwen heen. In deze tijd leek het landschap rondom Holten op de toendra's in het noorden van Scandinavië en Siberië. Als gevolg van het stijgen van de temperatuur groeide het landschap geleidelijk dicht, eerst met naaldbos, daarna met gemengd loofbos. Uit opgravingen op andere plaatsen weten we dat men vooral leefde van de jacht op rendieren.
Grafheuvels
Bij de Borkeld, waar nu de Postweg ligt, zijn enkele grafheuvels te zien. De prehistorische "Holternaren" hadden geen vaste woonplaatsen. Dat betekent echter niet dat iedereen overal kon doen en laten wat hij wilde. Vermoedelijk waren er wel degelijk gebieden waarop mensen aanspraak maakten. Deze lagen niet schriftelijk vast, maar werden mondeling overgeleverd. Het opwerpen van grafheuvels had waarschijnlijk als bijbedoeling deze aanspraken kracht bij te zetten. De mensen claimden het recht in die omgeving te mogen wonen, omdat hun voorouders dat ook al deden.
Steentijd
Ook uit de periode Midden Steentijd (9000-5000 voor Chr.) zijn op verschillende plaatsen restjes van jachtkampen gevonden, vooral rond het voormalige Vletgoor (Vletgaarsmaten).De mensen in deze tijd leefden van de jacht, visvangst en het verzamelen van hazelnoten. Vermoedelijk was in het Vletgoor indertijd open water aanwezig waar (water)wild op afkwam en daarmee de jagende mens. In de Jonge Steentijd (5000-2000 v.Chr.) is de mens in Oost-Nederland geleidelijk overgeschakeld op de landbouw. De oudste sporen van boeren op het Holter grondgebied zijn van ongeveer 3000 v.Chr.; deze sporen zijn gevonden bij het Twenhaarsveld. De hier gevonden potscherven en werktuigen van vuursteen zijn van de zogeheten Trechterbekercultuur, vroeger Hunebedbouwers genoemd.
Brons- en IJzertijd
Bewoners in de Bronstijd (2000-800 v.Chr.) en IJzertijd (800-12 v.Chr.) hebben eveneens hun sporen rondom Holten achtergelaten, vooral aan de oostzijde van de bebouwde kom achter de plaats waar het kasteel "de Waardenborch" heeft gestaan. Bij de reconstructie van de kruising Rijssenseweg-Markeloseweg zijn enkele afvalkuilen uit deze perioden gevonden. Deze wijzen op vaste bewoning: er moeten hier boerderijen hebben gestaan. Op de Holterberg is een strijdhamer gevonden uit de periode ongeveer 500 v. Chr. Deze strijdhamer is nu te zien in het Natuurdiorama Holterberg.
Romeinse tijd
Sporen van bewoning uit de Romeinse tijd (12 v. Chr.-450 na Chr.) zijn in de jaren 1990-2000 ontdekt aan het Beukenlaantje, dicht bij het NS-station van Holten. Ook hier zijn vondsten gedaan die wijzen op de aanwezigheid van boerderijen. Mogelijk bevinden zich op deze plaats de resten van een relatief grote nederzetting. Niet ver daarvandaan, aan de zuidzijde van de spoorbaan, zijn bij woningbouw aanwijzingen gevonden voor een woonplaats uit de vroege Middeleeuwen.
Wim Nijenhuis
