Dit is het Markenboek van Heimse
únde Collendooren soe als dat selve in
Anno 1551 Bij den samptlicken Erffgenamen
aengenomen van Heimse únde Collendooren van
Articulen tot articulen bewilleget únde Eint-
licken ingegaen hebben omme dat 't selvige
tot walvaert der Erffgenamen únde Ingeseten
van Heemse ende Collendooren toe voldoen
únde naer toe volgen.
Dit zijn de eerste regels van een bijzonder boek dat in het bezit is van het gemeentearchief van Hardenberg. Het is een, met de hand geschreven, markeboek van de marken Heemse en Collendoorn, twee buurschappen uit de gemeente Hardenberg. Enigszins vrij vertaald staat hier dat de grondeigenaren van Heemse en Collendoorn in 1551 in hun (nieuwe) markeboek artikelen/regels hebben vastgelegd die moeten worden opgevolgd "tot welvaart van Erfgenamen en ingezetenen" van genoemde marken.
De marken
Een marke was een bestuurlijk gebied dat bestond uit een
boer- of buurschap met daarbij behorende landerijen. In
het schoutambt Hardenberg lagen, naast de al genoemde marken Heemse
en Collendoorn, ook die van Rheeze, Diffelen, Oud-Bergentheim en
Oud-Lutten. Die marken waren enorm groot. Diffelen telde
oorspronkelijk negen hoeven met ver over de duizend hectare aan
land. Rheeze, met veertig boerderijen, besloeg meer dan tweeduizend
hectare en bij Heemse, met twaalf erven, behoorde ruim duizend
hectare. Collendoorn met zes hoeven was ongeveer achthonderd
hectare groot. Deze "markegronden" waren bestemd voor
gemeenschappelijk gebruik. Elk erf had daarnaast ook eigen
grond.
De bezitters van de erven en de daarbij behorende grond, de
landheren en kloosters, werden markegenoten,
goedheren of erfgenamen genoemd. Zij bestuurden
met elkaar de marke. Voor het regelen van de dagelijkse gang van
zaken stelden ze een "markerichter" aan. Deze leidde de
vergaderingen ("holtings" of "holtspraken") en oefende toezicht uit
op het bestuur en de rechtspraak in de marke. Voor Heemse en
Collendoorn was dat een tijdlang dezelfde persoon, de heer van
Heemse. In plaats van zelf de markevergaderingen te bezoeken,
stuurden de erfgenamen er nogal eens een afgezant naar toe,
bijvoorbeeld één van de rijkere lokale pachters.
Het markeboek
De wetten en regels die binnen de marke golden en de notulen en afspraken van de holtspraken werden opgeschreven in het markeboek. Zo vinden we in het eerder genoemde markeboek van Heemse en Collendoorn allerlei regels die betrekking hebben op visserij, het weiden van vee, het gemeenschappelijk onderhoud van de wegen en het afgraven en verkopen van turf. Zo komt de bepaling voor "dat niemant uijt die Marricke van Heemse únde Colner sall mogen vercopen enigen Torff aen Ongewaerden, niet meer als twee voeder Torffs aen den Smit, únde twee voeder Torffs aen den Schroer oftr Snijder, […] bij pena een tonne biers", oftewel: er mag alleen turf verkocht worden aan de eigen mensen, zoals smid en kleermaker, voor dagelijks gebruik; overtreding van de regel wordt beboet met een vat bier voor consumptie tijdens de markevergadering. Ook werden er afspraken in beschreven over de ("eeuwige") strijd tegen het zand. In 1571 werd de heer van Heemse en Collendoorn door de markegenoten nog hartelijk bedankt voor het bestrijden van de grote zandverstuivingen die keer op keer de gecultiveerde markegronden bedreigden. Op deze manier kon een adellijke familie zich in het dorp waar zij woonde, nuttig maken voor de gemeenschap, zowel voor eigen gewin als voor het welzijn van de ingezetenen.
Bewaard gebleven
Gelukkig zijn er heel wat van die oude markeboeken bewaard gebleven, die ons een aardige kijk geven op ons verleden. De oudste gaan terug tot het eind van de 15de eeuw. Ook Hardenberg bezit een aantal van deze kostbare documenten. Het oudste is (een kopie van) het markeboek van Holtheme (1506-1887). Het vroegste origineel is dat van Heemse en Collendoorn, dat overigens weer een vervolg is op een nog ouder exemplaar uit 1526. Tot ver in de 19de eeuw hebben de markeboeken dienst gedaan. In die periode werden de marken opgeheven en de gemeenschappelijke gronden, met het oog op een efficiëntere exploitatie, verdeeld.
