Om "het lot van den werkman" te verbeteren werd in Deventer in 1871 een algemene werkliedenvereniging opgericht met de naam Help U Zelven. Het merendeel van de leden was werkzaam bij een patroon; baas en knecht stonden dicht bij elkaar. Daarom koos de vereniging voor een voorzichtige aanpak. Van protesten, stakingen en oproer moest men niets hebben.
Help U Zelven
Tijdens de eerste bijeenkomst werd op uiterst gematigde en beleefde toon gevraagd om een loonsverhoging van 2 cent per uur en een werkdag van 11 uur; toen de actie succes had werden de "heeren" uitvoerig bedankt en geprezen voor hun vrijgevigheid. De leden betaalden een contributie van 5 cent per week. In 1902 betrok de werkliedenvereniging een nieuw gebouw aan de Diepenveenseweg. In de volksmond heette het gebouw kortweg HUZ. Zoals in die tijd gebruikelijk richtten ook protestanten en katholieken hun eigen verenigingen op: Patrimonium en St. Joseph.
Opkomend socialisme
De Deventer werkliedenverenigingen hadden zich steeds verre
gehouden van het opkomende socialisme. Een goede verstandhouding
met de werkgevers stond voorop en daarin paste geen harde lijn. In
1892 organiseerden de socialisten in Diepenveen een grote 1
mei-demonstratie die duizenden mensen op de been bracht. Het jaar
daarop was het succes nóg groter. Eén van de sprekers op die
bijeenkomst was Pieter Jelles Troelstra. Pas in 1900 werd een
Deventer afdeling van de Sociaal Democratische Arbeiders Partij
(SDAP) opgericht. De arbeidsverhoudingen waren dan ook aan het
veranderen: steeds meer mensen deden fabriekswerk in groeiende
bedrijven als Ankersmit, de tapijtfabriek, Nering Bögel en Noury
& Van der Lande, waardoor de arbeiders steeds verder van hun
werkgever kwamen te staan. Bovendien groeide de arbeidsonrust. Niet
verwonderlijk dat juist rond 1900 allerlei bonden en politieke
partijen vaste grond onder de voeten kregen. In dit kader was Harm
Kolthek in Deventer tussen 1901 en 1907 een bekend figuur. Hij
stond de harde lijn voor en organiseerde tal van stakingen en
massabijeenkomsten. In 1906 vond de eerste grote staking plaats bij
de pasgebouwde tapijtfabriek aan de Smyrnastraat.
Tijdens het Deventer Congres van 1909 kwam er een scheuring tussen
radicale communisten en gematigde sociaal-democraten. Dit leidde
uiteindelijk tot de oprichting van de Communistische Partij
Nederland.
Vrouwenemancipatie
Voor zover Deventer een rol heeft gespeeld in het emancipatieproces is dat vooral op het gebied van het vrouwenkiesrecht. Vanaf 1906 bestond er een actieve plaatselijke afdeling van de al eerder opgerichte Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK). In 1914 kreeg de afdeling het voor elkaar om, voorafgaand aan een grote bijeenkomst in de buitensociëteit, een officiële ontvangst op het stadhuis te organiseren. Zoiets was nog niet eerder gebeurd en betekende in feite een erkenning van de doelstellingen door de plaatselijke overheid. Aanwezig hierbij waren het hoofdbestuur met presidente Aletta Jacobs, afgevaardigden van alle afdelingen en het Tweede Kamerlid H.P. Marchant (de latere minister van Onderwijs en spellinghervormer van 1947). Marchant was een oud-Deventer politicus en groot voorstander van de invoering van algemeen kiesrecht. Hij was ook degene die in 1918 een initiatiefwetsontwerp voor actief vrouwenkiesrecht indiende. Het jaar daarop werd het voorstel aangenomen en in 1923 trad de wet in werking. Een derde naam mag niet onvermeld blijven: mej. V.C. van der Meer van Kuffeler (hoofd van de meisjes-ULO in Deventer) was de drijvende kracht en behalve oprichtster en presidente van de Deventer afdeling ook lid van het VvVK-hoofdbestuur.
