Tegen het einde van de Middeleeuwen waren er zo veel Zaankanters, ongeveer 6800, dat er te weinig boerenland was. Boerenzonen gingen de zee op om haring te vissen en te handelen. Zo kwamen ze ook in aanraking met de andere ideeën van de nieuwe tijd!
Naar de rivier
De eerste Zaankanters woonden ver van de rivier, in Westzaan en Oostzaan en in het noorden in Assendelft, Krommenie, Wormer en Jisp. Vooral die laatste twee dorpen waren groot en rijk. De mensen verdienden hun geld met haringvissen. In 1550 hadden ze bij elkaar meer dan 65 vissersschepen. De proviand voor die schepen, het beroemde scheepsbeschuit, bakten ze zelf en het doek voor de zeilen werd in de eigen dorpen geweven. Ook waren er in het noorden al scheepswerven.
Toen de dijken en dammen stevig waren, gingen er ook mensen dicht bij de rivier wonen, het eerst bij de dam in de Zaan. Ze visten wat en hielden koeien, maar ze verdienden ook aan het helpen overzetten van goederen. Die moesten namelijk over de dam in de Zaan heen gesleept worden, van de zeeschepen in de Voorzaan op de kleinere schepen op de Achterzaan. Zo raakten ze zelf ook aan het handelen.
Wormerveer, dat eerst Saenden heette, groeide rond het veerhuis van de boot tussen Krommenie en Wormer. In 1494 stichtte een zekere Oudt-Heijn uit Westzaan het dorp Zaandijk. Hij had vijf zonen, zodat het dorp eerst De Vijf Gebroeders werd genoemd. Koog aan de Zaan ontstond weer wat later vanuit Zaandijk. Zo begon de kaart van de Zaanstreek er al heel vertrouwd uit te zien!
Nieuwe ideeën
Door de zee op te gaan, en door te praten met handelaren die van ver weg kwamen, leerden de Zaankanters meer over de wereld buiten hun eigen moerasgebied. Zo hoorden zij ook over de grote veranderingen in de kerk.
Tot 1517 behoort iedereen die in de Bijbel gelooft, tot één kerk de katholieke waarvan de leider, de paus, in Rome woont. Maar dan komt in Duitsland Maarten Luther, een protestant met zijn stellingen. Hij vindt de macht van de paus te groot en de kerk te rijk. Jezus was zelf ook niet rijk, zegt hij.
Veel mensen zijn het met Luther eens. Ook in de Zaanstreek, waar steeds meer gehandeld wordt. Al die zelfbewuste handelaren willen niet meer horen bij de kerk van de kleine, Middeleeuwse boeren. De kerk van koningen en keizers. Ze willen een eigen kerk die bescheiden is en hard werkt, net zoals zij zelf.
Predikers van die nieuwe kerk komen in de Zaanstreek langs. Veel mensen laten zich opnieuw dopen. Maar zo gemakkelijk gaat dat niet. De zogenaamde wederdopers worden zwaar vervolgd en sommigen worden zelfs gedood. Dat gebeurt met dertien Zaankanters in 1534.
Vermaningen
Toch verliest de kerk van Rome steeds meer macht. Als Menno Simonsz de Zaanstreek bezoekt, sluiten veel mensen zich bij hem aan en noemen zichzelf voortaan mennisten. Ze bouwen grote maar eenvoudige, houten kerkgebouwen die ze Vermaningen noemen, omdat ze er elke zondag worden vermaand (met kracht aangespoord) om vooral eenvoudig te leven en hard te werken.
En of het aan die zondagse preken ligt of niet, het werkt wel. De mennisten, of doopsgezinden zoals ze zich later noemen, doen het goed. Ze worden rijk en hun vloten varen de hele wereld over. Nu nog steeds zijn de doopsgezinden belangrijk in de Zaanstreek. Terwijl het er tegenwoordig veel minder zijn dan toen.
Als in 1568 uiteindelijk Willem van Oranje een opstand begint tegen de machtige Koning van Spanje, die de Nederlanden regeert, gaat het niet alleen om macht voor de Hollandse steden en minder belastingen, maar ook om de vrijheid van godsdienst. De Zaankanters sluiten zich, eerder dan bijvoorbeeld Amsterdam, bij die strijd aan.
Proviand
Om lange tijd aan boord van een schip te overleven was er een voorraad voedsel nodig, de proviand. Proviand bestond uit eten en drinken.
Katholieke Binnen de christelijke kerk zijn er verschillende stromingen. Eén van de hoofdstromen is de katholieke kerk. Bij de katholieke kerk zijn de kerken vaak mooi versierd. De pastoor is verantwoordelijk voor de kerkdienst. Hij leest voor uit Bijbel en gaat voor in het gebed.
Protestante Binnen de christelijke kerk zijn er verschillende stromingen. Eén van de hoofdstromen is de protestantse kerk. Bij de protestantse kerk hangen er geen afbeeldingen en beelden in de kerk. Het gaat om het woord van God. De dominee is verantwoordelijk voor de kerkdienst en preekt vanuit de preekstoel.
Wederdopers Binnen de protestantse kerk zijn er verschillende stromingen. Eén van de stromingen zijn de wederdopers. Hierbij worden mensen pas gedoopt als ze volwassen zijn en hier vrijwillig voor kiezen.
