Op 30 november 2013 werd op grootse wijze herdacht dat
de erfprins van Oranje, Willem Frederik, na een ballingschap van 18
jaar in Scheveningen voet aan wal zette en het koningschap op zich
nam. Deze gebeurtenis is door latere generaties tot mythische
proporties opgeblazen. Ze was de start van het koninkrijk onder het
huis van Oranje. Bovendien maakte deze landing in Scheveningen een
einde aan de Franse tijd.
Wat verstaan we eigenlijk onder die Franse tijd? En waarom
kunnen we van nieuwe tijden spreken? Was die Franse tijd een tijd
van bezetting? Zoals de Duitse bezetting van 1940-1945. Of een tijd
van bevrijding, zoals de Amerikanen ons in 1945 hebben bevrijd?
Waar werden we dan van bevrijd? En wat betekende die Franse tijd
voor de ambachtsheerlijkheden Heemstede en Bennebroek?
De tijd van de Republiek
Om deze vragen te kunnen beantwoorden moeten we eerst
terug naar de oude tijden, de tijd van de Republiek der Zeven
Provinciën en de tijd van de stadhouders uit het huis van Oranje.
Ook de Republiek ontkomt eind 18de eeuw niet aan de dynamiek van de
ons omringende landen. In Amerika hebben dertien koloniën zich
bevrijd van de Engelse koning en de onafhankelijkheid uitgeroepen.
In Frankrijk heeft de Franse burgerij van hun koning een grondwet
afgedwongen, zich uiteindelijk van hem bevrijd en de republiek
uitgeroepen. De Franse boeren weten zich te bevrijden van de
herendiensten en van de heerlijke rechten.
Vanuit Frankrijk slaan de revolutievonken over naar ons land. De
hervormingsgezinde burgerij in de Republiek verzet zich tegen de
stadhouder en de heersende regentenklieken in de steden. De
stadhouder weet zich slechts met behulp van de militaire macht van
zijn schoonvader, de koning van Pruisen, overeind te houden. De
vermolmde bestuurscolleges staan ieder economisch herstel in de
weg. De hervormingsgezinden die in duizendtallen zijn uitgeweken
naar Frankrijk, keren in het kielzog van de Franse legers in 1795
terug. Sommigen zien de Fransen als bevrijders, anderen als
indringers. Hoe het ook zij, nieuwe tijden zullen aanbreken; die
van de Republiek is definitief voorbij.
Franse maatregelen
Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de
ambachtsheerlijkheden Heemstede en Bennebroek? De ambachtsvrouwe
van Heemstede, Johanna Maria Dutry, ziet de heerlijkheid als een
persoonlijk bezit, als een geldbelegging. Tollen, boetes, accijnzen
en de verpanding van ambten brengen geld op. En dat rolt in haar
zakken. Met het binnenvallen van de Franse legers, het vertrek van
de stadhouder Willem V, het uitroepen van de Bataafse republiek, de
verkiezing van een Nationale Vergadering en het opstellen van een
grondwet, komt er een einde aan de rechten van regentencolleges en
ambachtsheren.
In Heemstede en Bennebroek zullen een nieuw ingesteld dorpsbestuur,
een municipaliteit, in het vervolg de zaken van het dorp te
regelen. Ervaring ontbreekt echter. Een eindeloos geharrewar en een
reeks conflicten op dorpsniveau is het gevolg. In wiens zakken
dienen de inkomsten uit de plaatselijke tollen en boetes te rollen?
Dient de ambachtsvrouwe schadeloos gesteld te worden? Wat met de
Franse huzaren die zijn ingekwartierd? En hun paarden? Hoe dat te
betalen? Alles moet immers op kosten van het dorp.
De Franse oorlogsvoering
In de loop der jaren wordt de Bataafse republiek een
vazalstaat van Frankrijk en ondergeschikt gemaakt aan de Franse
oorlogsvoering. Voor Heemstede betekent dat het oproepen van jonge
mannen voor de militaire dienst en voor de kustwacht. Belastingen
en inkwartiering drukken zwaar op de bevolking. De Herenweg wordt
om militaire redenen bestraat. Een Engelse invasie op de Hollandse
kust dient immers voorkomen te worden. De Franse overheersing wordt
steeds meer als een bezetting ervaren. Na de nederlagen van
Napoleon in Rusland en bij Leipzig is het echter met hem gedaan. En
na de Slag bij Waterloo is het definitief met hem gedaan.
De bevrijding
Nu breken er onzekere en chaotische tijden aan. 'Oranje
boven, Holland is vrij'. Dat is echter blufpoker. Er zijn nog
Franse troepen in het land. Het land is leeggeroofd. Veel jonge
mannen zijn omgekomen in de Franse veldtocht naar Rusland. Oranje
moet terugkomen om de 'goede oude tijden' te doen herleven. Op 30
november 1813 landt de prins van Oranje, Willem Frederik, op het
strand van Scheveningen. De Oranjegekte breekt los. Zijn terugkeer
staat symbool voor het herstel van onze onafhankelijkheid. Maar het
is vooral de invoering van de eenheidsstaat, van een grondwet, van
de Eerste en Tweede Kamer en van het koninkrijk die we in 2013
vierden - kortom, van het koninkrijk zoals we dat nu kennen.
Voor Heemstede en Bennebroek veranderde er eigenlijk niet zo gek
veel. Er was weliswaar een wat democratischer dorpsbestuur
ingesteld, maar voorlopig bleven Heemstede en Bennebroek kleine
dorpen. Hier begonnen de veranderingen pas rond 1900, met de komst
van de forensen.
