Hoe kon een expeditie van de Hollandse graaf Willem IV (1337-1345), bedoeld om de Friezen te onderwerpen, uitlopen op de stichting van een kapel in Heemstede?
De tocht werd een mislukking en Willems leger werd genadeloos in de pan gehakt. Zijn opvolger, graaf Willem V, zag het als zijn plicht om voor het zielenheil van zijn gesneuvelde oom een kapel te bouwen waar zielenmissen konden worden opgedragen. De kapel werd gewijd aan Maria en kwam te staan op het huidige Wilhelminaplein. De graaf heeft geld geschonken om de kerk te bouwen en de kapelaan te onderhouden. Er was nu een kapel, maar toch bleef de bevolking van het dorp voor de toediening van de sacramenten en het begraven van de doden afhankelijk van de Bavoparochie in Haarlem. De kapel had beperkte rechten.
Na het beleg van Haarlem
Bij het beleg van Haarlem in 1573 werd de kapel, eigenlijk een kleine kerk, verwoest en bleef als ruïne achter. Ook kwam er op deze plaats een einde aan de katholieke eredienst. Elders ging die door, bijvoorbeeld in de kapel van Huis Berkenrode. Toen ook Berkenrode in protestantse handen kwam, stichtten de katholieken een eigen kerk op de grond die de heer van Berkenrode hen in erfpacht had gegeven.
De protestanten wilden niet langer afhankelijke zijn van de inmiddels protestante Bavokerk van Haarlem. Ze richtten zich in 1621 tot de Staten van Holland om volledige kerkelijke zelfstandigheid te vragen en datverzoek werd ingewilligd. Daarmee verloor Heemstede elke kerkelijke band met Haarlem. Na de dood van Adriaan Pauw in 1653 deed Bennebroek precies hetzelfde en verkreeg ook kerkelijke zelfstandigheid. Bij iedere afsplitsing verloor de kerk die achterbleef inkomsten en daarom ging het nooit van harte.
Een nieuwe kerk
In 1620 koopt de Amsterdamse koopman Adriaan Pauw de ambachtsheerlijkheid Heemstede. Binnen enkele jaren verrijst er op de plaats van de ruïne een nieuwe kerk, éénbeukig en in gotische stijl. In de zomer van 1625 wordt de nieuwe kerk in gebruik genomen. In de loop der tijden is ze veelvuldig gerestaureerd en zijn er delen aangebouwd. In het gedeeltelijk bewaarde koor van de middeleeuwse Mariakapel werd in 1656 het grafmonument van de ambachtsheer Adriaan Pauw en zijn echtgenote Anna van Ruytenburgh geplaatst. Hoewel de kerk hervormde was, bleef de overgrote meerderheid van de bevolking het katholieke geloof trouw. De sterke migratie uit de zuidelijke provincies zorgde ervoor dat de katholieken een zwaar stempel drukten op het karakter van het dorp.
Orgel
Kerkorgels worden nogal eens verplaatst. Zo kan het orgel zelf van de ene naar de andere kerk verhuizen, terwijl de kast achterblijft of juist naar een derde kerk wordt overgebracht. Heemstede vormt daarop geen uitzondering.
Het orgel in de Oude Kerk is in 1754 gebouwd voor de Hervormde Kerk in Oldebroek. In 1929 kreeg die kerk een nieuw orgel en ging het oude naar de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt in Kornhorn. In 1985 werd het orgel aangekocht door de Hervormde Gemeente te Heemstede, die het in 1989 liet restaureren.
Nicolaas Beets
Er zijn in Heemstede enkele predikanten beroepen die naam gemaakt hebben. Wellicht is de meest bekende Nicolaas Beets, de schrijver van de Camera Obscura onder zijn pseudoniem Hildebrand.
