Harry de Raad
Ooit stonden er vlakbij Alkmaar maar liefst drie kastelen, de Torenburg, de Middelburg en de Nieuwburg. Ze behoorden toe aan de graven van Holland en speelden een belangrijke rol in de strijd tegen de West-Friezen. De Torenburg was het oudste. Het kasteel stond buiten de stad op de oostoever van de Rekere, in een gebied dat toen nog behoorde tot de parochie en het rechtsgebied van Oudorp. De Torenburg is al in de 14e eeuw afgebroken. Van het oude kasteelterrein is niets meer terug te vinden. Het bevond zich iets ten oosten van de oude Friesebrug en is later vergraven bij de aanleg van de 16e-eeuwse vestingwerken. In de 19e eeuw is het Noordhollands Kanaal er dwars doorheen gelegd. Tegenwoordig herinnert alleen een straatnaam in de binnenstad aan het kasteel.
Het is onbekend wanneer de Torenburg precies is gesticht. Volgens betrouwbare bronnen zou het kasteel in 1254/'55 gebouwd zijn door graaf Willem II, die we ook kennen als 'Rooms koning', omdat hij de gekozen opvolger was van de Duitse keizer. Maar in oude aantekeningen, overgeleverd door de 18e-eeuwse Alkmaarse geschiedschrijver Simon Eikelenberg, wordt beweerd dat er op dezelfde plek eerder ook al een kasteel zou hebben gestaan. Het had een ronde vorm. Graaf Willem II zou het bestaande kasteel hebben ver- of herbouwd tot een vierkante burcht. Het nieuwe kasteel had maar liefst vijf torens, op elk van de vier hoeken en aan de achterkant. Wellicht zit er een kern van waarheid in deze aantekeningen, want in 1204 is er sprake van een verblijf van leden van de grafelijke familie te 'Althorp' (Oudorp). Vermoedelijk is hier de voorganger van de Torenburg bedoeld.
In 1660 vond men bij werkzaamheden aan de oostkant van het bolwerk bij de Friesepoort 'veel swaare dikke fondamenten van duyfsteen (=tufsteen)'. Ook in 1992 werd ter plekke in het Noordhollands Kanaal tufsteenpuin aangetroffen. De aanwezigheid van tufsteen, een bouwmateriaal dat na 1200 is verdrongen door baksteen, vormt een extra bewijs voor de hoge ouderdom van het kasteel.
De bouw of verbouw van de Torenburg door Willem II in 1254/'55 viel samen met de verlening van het stadsrecht aan Alkmaar. In dezelfde periode werd in Alkmaar ook het zogenaamde 'Koning Willemshuis' gebouwd voor de grafelijke rentmeester van Kennemerland en West-Friesland op de hoek Pieterstraat/Koningstraat. De Hollandse graaf maakte van Alkmaar een belangrijk militair en bestuurlijk centrum. Niet alleen de grafelijke rentmeester zetelde in Alkmaar, maar ook de baljuw van Kennemerland, die als vertegenwoordiger van de graaf verantwoordelijk was voor bestuur en rechtspraak. Hij woonde op de Torenburg en was tevens beheerder van het kasteel.
Graaf Floris V, de zoon van Willem II, bouwde het systeem van dwangburchten om de West-Friezen in bedwang te houden, verder uit. Een al door zijn vader aangelegde verbinding tussen Alkmaar en de aan de overkant van de Rekere gelegen zandrug van Oudorp en Vrone (de Frieseweg en Munnikenweg) beveiligde hij tegen vijandelijke invallen door de bouw van twee nieuwe kastelen, de Middelburg en de Nieuwburg. Na jarenlange strijd verzoenden de West-Friezen zich in 1289 met de graaf. Hun plechtige onderwerping aan Floris V vond plaats op de Torenburg. Een definitief verdrag werd overigens pas gesloten in 1299, nadat in 1297 een nieuwe opstand bloedig was neergeslagen.
Na de definitieve onderwerping van de West-Friezen in 1299 hadden de grafelijke kastelen niet zoveel nut meer. De baljuw van Kennemerland vestigde zich in de 14e eeuw op de Nieuwburg en de Torenburg kwam in handen van een familie die zich naar het kasteel 'van Torenburg' noemde. Leden van deze familie speelden een belangrijke rol in het Alkmaarse politieke leven en zelfs daarbuiten. Het kasteel zelf, militair niet meer van belang, werd rond het midden van de 14e eeuw afgebroken.
Middelburg en Nieuwburg
Deze beide kastelen hebben het iets langer uitgehouden dan de Torenburg. Vooral de Nieuwburg speelde nog lange tijd een belangrijke rol, als woning van de baljuw van Kennemerland en later als centrum van een in de 15de eeuw nieuw opgericht baljuwschap 'van de Nieuwburg'. De kastelen liepen ernstige schade op bij een plundertocht in 1517 door Gelderse en Friese soldaten en werden in 1525 afgebroken. Van beide burchten is de plattegrond bekend uit opgravingen. De kasteelterreinen zijn vandaag de dag goed herkenbaar vanaf de Munnikenweg in de Oudorperpolder. De fundamenten van de Nieuwburg zijn bovendien met metselwerk duidelijk aangegeven. Een wandelroute maakt het mogelijk de resten van het kasteel te verkennen. Op internet (Youtube) zijn driedimensionale reconstructies van de Middelburg en de Nieuwburg te bewonderen.
Reserve extra kadertekst: Resten Torenburg
Harry de Raad
In 1749 stelde de Oudorper notaris Jan Croll een onderzoek in naar de verblijfplaats van enkele resten van de Torenburg, die genoemd werden in oude, door Simon Eikelenberg gevonden aantekeningen. Een steen met het stadswapen en het jaartal 1354, afkomstig van de Torenburg, zou ingemetseld zijn boven de deur van de stadstimmerwerf. Bij de Friese Poort was nog een stenen pilaar van de oude burcht te vinden. Ook moesten er in Alkmaar nog stenen beelden zijn en een vergulde weerhaan met het jaartal 1351, die ooit de Torenburg hadden gesierd. Croll verichtte een diepgaand onderzoek, maar vond uiteindelijk niets…..
Illustraties bij hoofdtekst:
[795]
Kasteel Torenburg. Tekening door W.J. Hofdijk, 1854, naar de veronderstelde middeleeuwse situatie.
[stadszegel Alkmaar]
Het oudste Alkmaarse stadszegel - hier een afdruk ervan op een akte uit 1299 - toont een burcht, waarvan de vorm ontleend zal zijn aan de Torenburg.
Illustratie bij kadertekst:
[801]
Kasteel Middelburg. Reconstructietekening door A. Klijn, 1950.
Reserve illustratie bij hoofdtekst:
[2475]
De in 1616/'17 gebouwde en in 1834 afgebroken Friese Buitenpoort hield door de kasteelachtige vorm de herinnering aan de Torenburg levend. Detail van een tekening door J. de Ruyt, 1821.
