In het heidegebied van Haaksbergen bevindt zich een schans uit
de Tachtigjarige Oorlog. Het is een eenvoudige veldschans met vaste
afmetingen, ook wel Duitse schans genoemd. In de Tachtigjarige
Oorlog (1568-1648) kwamen de Nederlanden in opstand tegen de
katholieke Spaanse overheersers. Het was een vestingenoorlog,
waarin schansen een belangrijke rol speelden.
De Haaksberger schans is aangelegd aan de toenmalige handelsweg
naar Duitsland, langs de Buurserbeek. Strategisch was dat een goede
plek. De schans maakte geen onderdeel uit van een verdedigingslinie
met meerdere schansen. Verscheidene namen doen de ronde:
Warvelderschans, Statenschans, Tilly-schans (naar de veldheer
Tilly, die slag leverde net over de grens). Dat het
Harrevelderschans is geworden, komt waarschijnlijk door een foute
vermelding op een landkaart.
Vreedzaam verloop
Uit de Tachtigjarige Oorlog zijn er geen meldingen van oorlogshandelingen bij de schans. Mogelijk heeft een rol gespeeld dat Haaksbergen geen vestingstad was. In deze oorlog draaide het vooral om het innemen en verdedigen van vestingen, bijvoorbeeld Groenlo. Er is een verslag uit 1581 over gevechten in Goor, waarbij de Spaanse troepen onder leiding van Maarten Schenk vanuit Haaksbergen kwamen om een schans in Goor te heroveren. De weg langs Haaksbergen wordt ook genoemd in het verslag dat prins Maurits maakte van zijn veldtocht in 1597. Daarin beklaagde hij zich over de slechte staat waarin de weg verkeerde. Voor hem was dat reden om een andere route te kiezen, over Vreden. Bij de schans bij Haaksbergen kwam hij dus niet.
Bastions
De grondvorm van de Harrevelderschans is vierkant. Het is een eenvoudige schans uit het boekje, een veldschans, ook wel Duitse schans genoemd, met op elke hoek een halfbastion. Deze bastions waren uitbouwen om te voorkomen dat vijandige soldaten bij een aanval dekking konden zoeken tegen de wal van de schans. Vanuit de bastions kon de buitenzijde van de wal worden overzien en beschoten.
Oude glorie
Bij bodemonderzoek zijn diverse vondsten gedaan: musketkogels, oude munten van landvoogd Albrecht van Oostenrijk en zijn vrouw Isabella, dakpanresten en ook resten uit de Tweede Wereldoorlog, toen de Duitsers hier luchtafweergeschut hadden geplaatst. De laatste "oorlogshandelingen" vonden plaats tijdens de Open Monumentendag van 2009, toen leden van de Grolsche Compagnie de Tachtigjarige Oorlog naspeelden. Thans is de Harrevelderschans eigendom van de Vereniging Natuurmonumenten. In 1976 is dit natuurmonument gedeeltelijk in oude glorie hersteld. De gracht is toen uitgediept en op de binnenplaats zijn bomen gekapt om de vorm beter in beeld te kunnen brengen. Het is een toeristisch punt in het fraaie natuurgebied aan een zijweg van de Buurserstraat, iets buiten de bebouwde kom van Haaksbergen. Die zijstraat is naar de schans genoemd: Schansweg.
