De Atlas Maior van Blaeu

De wereld in kaart

Europese zeevaarders en ontdekkingsreizigers brengen vanaf de zestiende eeuw veel onbekende gebieden in kaart. In de welvarende Republiek is er grote vraag naar luxe en gedetailleerde wereldkaarten, zoals vader en zoon Blaeu die maken. De beroemde Atlas Maior uit 1662 is het pronkstuk.

Periode
Tijd van regenten en vorsten

Kaartenmakers
Wereldberoemd zijn de atlassen en kaarten die in de zeventiende eeuw zijn gedrukt in het bedrijf van de familie Blaeu in Amsterdam. Koningen, tsaren en andere groten der aarde, allemaal willen ze een mooi uitgegeven atlas of fraaie globe van Blaeu. Ze staan symbool voor rijkdom en kennis, een gewilde combinatie.

Willem Janszoon Blaeu (1571-1638), zoon van een haringkoopman, laat zich in Denemarken bij de beroemde Deense astronoom Tycho Brahe scholen in de navigatiekunde en wordt opgeleid tot instrument- en globemaker. Terug in Amsterdam vestigt hij een eigen drukkerij en uitgeverij waar hij globes en later kaarten maakt. Vanaf zijn allereerste gedrukte kaarten uit 1605 valt Blaeu op door kwaliteit en zijn vernieuwende aanpak. Hij gaat er niet zelf op uit om metingen te doen maar ontwerpt zijn kaarten op basis van bestaand kaartmateriaal, aangevuld met kennis die hij ontleent aan scheepsjournaals, reisverslagen en gesprekken met zeelieden. Met zijn kaarten en atlassen verwerft Blaeu een internationale reputatie.

Na zijn dood neemt zijn zoon Joan (1599?-1673) het bedrijf over. Hij brengt het familiebedrijf tot nog grotere bloei. Tachtig werknemers houden vijftien drukpersen draaiende. Een flink aantal vrouwen en kinderen verdient geld met het inkleuren van de kaarten.

Reiskaarten
De kaarten van Blaeu staan in een lange traditie. De oudst bekende kaarten, gemaakt in het oude China en het Midden-Oosten, hebben een kadasterfunctie: ze leggen grondbezit vast. Vanaf de Griekse en Romeinse tijd zijn er kaarten die laten zien hoe de wereld eruitziet. De eerste zeekaarten stammen uit de dertiende eeuw. De uitvinding van het kompas zorgt ervoor dat schepen niet langer zicht op de kust hoeven houden om zich te kunnen oriënteren.

De Spanjaarden en Portugezen zijn de eerste Europeanen die de oceanen oversteken en in kaart brengen. Goede kaarten maken het verschil tijdens oorlogen of bij het veroveren van nieuwe gebieden. De route naar Azië langs Zuid-Afrika is lang en uitputtend. Het loont dan ook de moeite om een snellere route te vinden. Vanuit de jonge Republiek wordt Willem Barentsz op pad gestuurd om langs de Poolcirkel een noordelijke doorweg te zoeken. Zijn poging strandt in 1596 in het ijs bij Nova Zembla, maar levert wel veel nieuwe informatie op waar de kaartenmaker mee aan de slag kan.

Atlas Maior
Joan Blaeu brengt tal van nieuwe kaarten en atlassen uit, waaronder de beroemde Atlas Maior, die vanaf 1662 in verschillende edities en talen op de markt wordt gebracht. Met bijna zeshonderd kaarten en enkele duizenden pagina's beschrijvingen brengt deze meerdelige atlas de toen bekende wereld in kaart. De Atlas laat zien hoe de kennis van de wereld door ontdekkingsreizen en handelscontacten is toegenomen. De Republiek heeft in de tijd van Blaeu de meeste deskundigheid op dit gebied, al wordt hun kennis al snel door kaartenmakers in andere landen overgenomen.

De Atlas is het duurste meerdelige boek van de zeventiende eeuw. Ongekleurd kost hij 350 gulden, meer dan het jaarinkomen van een ambachtsman in die tijd. De ingekleurde versie is nog eens honderd gulden duurder. De kaarten zelf zijn prachtig uitgevoerd, maar zelden origineel. Zij zijn vaak al eerder uitgegeven, soms verouderd en meestal niet helemaal correct. De waardering voor de Atlas is er niet minder om. Blaeu brengt met zijn Atlas Maior de wereld binnen handbereik, in de mooist denkbare uitvoering.

Gek op kaarten!

Nederlanders zijn gek op kaarten. Nergens ter wereld worden zoveel land- en zeekaarten gekocht als in ons land. Dat begon al zo'n vierhonderd jaar gelden. Amsterdam was toen het centrum van de wereldhandel. Vanuit Amsterdam vertrokken duizenden schepen naar alle hoeken van de wereld.

Handelaars en ontdekkingsreizigers hadden goede kaarten nodig voor hun verre reizen. Maar ook 'thuisblijvers' waren nieuwsgierig naar hoe de rest van de wereld eruit zag.

Vanaf de tweede helft van de 16e eeuw waren 'caertschrijvers' (kaartenmakers) in bijvoorbeeld Enkhuizen en Edam al op zoek naar geschikte kaarten. Ze gebruikten er buitenlandse voorbeelden voor.

Kaarten tekenen was een nauwkeurig karwei. Zo goed mogelijk werden de verschillende gegevens in kaart gebracht. En als de gegevens nog niet bekend waren, bleef er een stuk wit. 'Terra Incognita' schreef men dan: onbekend land!
Willem Janszoon Blaeu

Dit is Willem Janszoon Blaeu. Hij leefde van 1571 tot 1638. Willem had veel interesse in wetenschap. Hij ging in de leer bij een beroemde Deense sterrenkundige. Toen hij weer terug in Nederland was begon hij in Amsterdam zijn eigen drukkerij in kaarten en atlassen. Zijn kaarten waren opvallend mooi en al snel erg populair!
Joan Blaeu

De man op dit deftige portret is Joan Blaeu. Hij leefde van 1596 tot 1673. Van zijn vader, Willem Jansz. Blaeu, erfde hij het bedrijf in kaarten en atlassen. Hij maakte het bedrijf nog groter dan het al was. Joan bracht heel veel nieuwe kaarten en atlassen uit. De beroemdste daarvan is de Atlas Major uit 1662.
Atlas Major

De mooiste, dikste en duurste atlas ter wereld is de Atlas Major uit 1662. Het is een echt kunstwerk van de firma Blaeu uit Amsterdam. De Atlas Major telt maar liefst elf delen, en er staan wel zeshonderd prachtig versierde land- en zeekaarten in. Ze zijn allemaal met de hand ingekleurd. Wat een werk moet dat geweest zijn!

Naast kaarten vind je in de Atlas Major ook duizenden bladzijden met informatie over de verschillende landen van de wereld. Bijvoorbeeld over welke mensen er wonen, welke godsdiensten zij hebben, welke dieren er leven.

De Atlas Major bracht de hele wereld zoals de mensen hem toen kenden in kaart. Met deze atlas had je de wereld binnen handbereik. Nog niet eerder kon je thuis op de bank zo uitgebreid met de wereld kennismaken.

Alleen de allerrijkste mensen konden deze luxe atlas betalen.
Logboek

Deze tekening van Nieuw Zeeland is in 1642 gemaakt door Isaac Gilsemans. Familie Blaeu ging niet zelf op reis om de wereld in kaart te brengen. Dat zou veel te veel tijd hebben gekost. Ze verzamelden de beste kaarten die er al waren en lazen de logboeken en reisverslagen van reizigers. Met die informatie maakten ze nieuwe, mooiere kaarten.

De meeste schepen hadden tekenaars aan boord. Isaac Gilsemans was zo'n tekenaar. Als handelsman en tekenaar voer hij mee op het schip van ontdekkingsreiziger Abel Tasman.

Toen Abel Tasman Nieuw Zeeland ontdekte, maakt Isaac Gilmans daar deze tekening van een baai in Nieuw Zeeland.

Op de achtergrond van de tekening heeft Isaac Gilmans een stuk kust getekend. Hij heeft het nauwkeurig in kaart gebracht.

Op de voorgrond zie een bootje met Maori's. Dat zijn de mensen die al in Nieuw Zeeland woonden toen Abel Tasman het ontdekte.

De familie Blaeu gebruikte de informatie op dit soort tekeningen, samen met de informatie uit de logboeken en de gesprekken die ze voerden met reizigers, voor hun kaarten en atlassen.
Globes

Deze globe is gemaakt door Joan Blaeu. Een globe (of wereldbol) is een bol met de afbeelding van de aarde. Op een globe kloppen de verhoudingen in grootte, vorm en afstand tussen de landen precies. Dat is met een platte kaart niet mogelijk. Probeer maar eens de schil van een halve geperste sinaasappel plat te drukken: er ontstaan scheuren en inkepingen.

Joan Blaeu maakte de globe na 1644. Dat weten we omdat er stukken kustlijn van Australië opstaan die de ontdekkingsreiziger Abel Tasman in 1644 ontdekte.

Maar als je goed kijkt zie je dat er op de globe ook nog veel lege plekken zijn. Dat zijn stukken land die nog niet ontdekt waren op het moment dat de globe gemaakt werd.
Drukpers

De allereerste gedrukte kaarten van de familie Blaeu vielen al meteen op door de hoge kwaliteit. Ze werden gedrukt op houten drukpersen. Dankzij de persen konden de kaarten in snel tempo gedrukt worden. Dit model van een drukpers lijkt erg op de drukpersen die in de werkplaatsen van de familie Blaeu hebben gestaan.

De familie Blaeu had wel twee werkplaatsen en vijftien van deze drukpersen. Er waren tachtig mensen in dienst om de vijftien drukpersen draaiend te houden. Daarnaast waren er een heleboel vrouwen en kinderen die geld verdienden met het inkleuren van de kaarten. En tot slot was er nog de winkel.

Een van de werkplaatsen van de familie Blaeu werd in 1672 verwoest door brand. Het vroor zo hard dat de brandspuiten allemaal bevroren. De brand werd steeds erger! Er was geen redden meer aan. Alles ging verloren: prenten, boeken, papier, gereedschap en ook de drukpersen.

De familie Blaeu was zo beroemd dat de brand wereldnieuws was. Omdat de familie nóg een werkplaats en de winkel had, was gelukkig niet alles zomaar in een keer verdwenen. Maar de schade van de brand was ongeveer 380.000 gulden. Dat bedrag is nu tientallen miljoenen euro's waard!
Om mee te pronken!

Rijke burgers wilden graag een atlas hebben. Ze waren nieuwsgierig naar hoe de wereld eruit zag. Ze gaven veel geld uit aan mooie, dure atlassen of prachtig gemaakte wereldbollen. Met een mooie atlas kon je pronken! Zie je hoe luxe deze Atlas Major is? De elf delen zijn in wit leer ingebonden en opgeborgen in een duur kastje.

Voor de meest simpele uitgave van de Atlas Major moest je 250 gulden betalen. 250 gulden is nu ongeveer 20.000 euro waard. Daar moet iemand met een gemiddeld inkomen nu een jaar voor werken! Geen wonder dus dat er maar driehonderd exemplaren van de Atlas Major gemaakt zijn.
De VOC

In de Gouden Eeuw was Amsterdam het centrum van de wereldhandel. Nederlandse schepen van de VOC voeren met hun handelswaar over alle grote wereldzeeën. Hier zie je zo'n schip van de VOC. Handelaren en zeevaarders hadden goede kaarten nodig voor hun lange reizen.

De VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) werd in 1602 opgericht. De VOC was een vereniging van handelaars die spullen kochten in Azië. De VOC had, als enige in Nederland, het recht om handel te drijven in Azië. In naam van Nederland mocht de VOC verdragen sluiten en oorlogen beginnen. Ze mocht zelfs regeren over de gebieden die ze veroverde.

Ook Willem Jansz. Blaeu werkte voor de VOC: in 1633 werd hij aangesteld als kaartenmaker van de VOC. Bovendien werd hij examinator voor VOC-stuurlieden: mensen die als stuurman voor de VOC wilden gaan werken, moesten bij hem examen doen in het kaartlezen en navigeren.