Bij ruilverkaveling draait het om herschikken van versnipperde kavels, waarbij het efficiënter gebruik maken van de gronden en het verbeteren van de infrastructuur de inzet is.
De grootte van de kavels is belangrijk, maar ook de vorm. Het belang van agrariërs bij verkaveling is groot. Maar de laatste decennia zijn ook natuurbescherming, recreatie, waterbeheer en dorpsvernieuwing een rol gaan spelen. Opvallend is dat in het Westerkwartier maar mondjesmaat ruilverkaveling heeft plaatsgevonden.
Het landschap in zowel het noordelijk als het zuidelijk Westerkwartier is ondanks recent ingrijpen van de mens toch nog tamelijk onaangetast gebleven. Het weerspeigelt nog steeds de fasen waarin het is ontgonnen door vroege bewoners van het gebied. Slootjes, wierden, houtsingels en waterlopen zijn nog herkenbaar in het cultuurlandschap. Een aantal sloten is echter wel gedempt en verhogingen geëgaliseerd om tegemoet te komen aan de schaalvergroting in de landbouw. Om het karakteristieke landschap in Middag Humsterland niet verloren te laten gaan, hebben alle betrokken partijen (provincie Groningen, waterschappen, Dienst Landelijk Gebied, agrariërs, natuurbeheerders en gemeenten) in 2007 een convenant gesloten. Daarbij is afgesproken dat natuurlijke waterlopen en geulen, die nu als sloten in het landschap liggen, niet mogen verdwijnen. Dat geldt ook voor karakteristieke sloten, al mogen sommige geruild worden voor nieuwe sloten. Voorop staat dat de kleinschaligheid van het landschap niet verder wordt aangetast.
Het Zuidelijk Westerkwartier kenmerkt zich door contrasten in het landschap. De vervening heeft gezorgd voor kale vlakten, terwijl de houtwallen rond de opstrekkende heerden de beschutting van het coulissenlandschap accentueren. Ook hier is weinig grootschalige ruilverkaveling uitgevoerd, al heeft de schaalvergroting van de landbouw wel zijn sporen nagelaten. Grondverbetering en kavelruil in de Tolberter Petten en bij Lucaswolde in de eerste helft van de 19e eeuw leverden nieuwe landbouwgrond op.
Eeuwenoud cultuurlandschap
In het Westerkwartier zijn drie landschapstypen te herkennen: het coulissenlandschap met streekdorpen in het zuidelijk Westerkwartier, het wierdenlandschap van Middag-Humsterland en het dijkenlandschap in noordelijk Westerkwartier. In dit deel van het Westerkwartier stamt de onregelmatige blokverkaveling uit de tijd van ontginning en bedijking, ongeveer de 11e tot de 13e eeuw. Het oude kweldergebied is terug te zien in de grillige kavelgrenzen van sloten en vaarten en het wegenpatroon. In het zuidelijk Westerkwartier begrenzen houtwallen de opstrekkende heerden. Vanaf 1950 is het eeuwenoude cultuurlandschap in het gehele Westerkwartier onderhevig aan aanpassingen vanwege mechanisatie en schaalvergroting in de landbouw. Sloten zijn gedempt, hoogtes geëgaliseerd en houtwallen geslecht.