Huizen kent vele monumenten, van eeuwenoude boerderijen in het Oude Dorp tot karakteristieke villa’s in het buitengebied. Deze gebouwen zijn door het Rijk, de Provincie of de Gemeente aangewezen als monument. Niet alleen omwille van hun schoonheid, maar vooral vanwege hun historische waarde.
De eerste monumenten zijn door het Rijk aangemerkt na het in werking treden van de Monumentenwet in 1961. Er werden toen alleen nog gebouwen van vóór 1850 aangewezen als Rijksmonument. Dertien gebouwen in het oude dorp, bestaande uit de Oude Kerk en een aantal boerderijen, werden als eerste aan het monumentenregister toegevoegd. Na de eeuwwisseling volgden monumenten uit de periode 1850 tot 1940, waarvan de voornaamste Landhuis Oud-Crailo en Hofstede Oud-Bussem zijn.
Naast deze Rijksmonumenten kent Huizen ook één Provinciaal monument (de Kalkovens) en een groot aantal gemeentelijke monumenten en beschermde dorpsgezichten. Binnen Huizen liggen deze gegroepeerd in het Oude Dorp. De oudste bebouwing bestaat uit langwerpige langhuisboerderijen van baksteen met een karakteristiek riet gedekt zadeldak. De meeste zijn eenvoudig van aard, met onversierde en vaak asymmetrische voorgevels, maar sommige springen er juist uit vanwege hun uitgebreide decoraties. Daarnaast werden er vanaf eind negentiende eeuw veel visserswoningen gebouwd, zowel kleine arbeiderswoningen voor de knechten als monumentale panden voor de reders en ‘hangebazen’ (eigenaars van rokerijen).
Een tweede cluster Huizer monumenten bevindt zich in het buitengebied rondom Bikbergen. Dit zijn monumentale villa’s gebouwd door welgestelde stedelingen, die gegroepeerd zijn aan en rond de Naarderstraat en de Nieuwe Bussummerweg. Tegen de grenzen met Naarden en Bussum zijn kort na 1900 een aantal villaparken aangelegd: De Stukken, Oud-Bussem en Crailo. Vervolgens verrezen in de jaren twintig de villaparken Bikbergen en Huizerhoogt. Hier zijn een aantal bijzondere villa’s te vinden, bijvoorbeeld naar ontwerp van de Huizer architect Jan Rebel. Maar ook houten blokbouw, ooit als bouwpakket aangevoerd uit Noorwegen en Silezië.
