De huidige gemeente Waalwijk is het voorlopige eindproduct van meerdere samenvoegingen en herindelingen. Nu één, maar ooit acht zelfstandige kernen.
De gemeente Waalwijk zoals we die nu kennen bestaat pas sinds 1 januari 1997. Op die datum worden de voormalige gemeenten Sprang-Capelle, Waalwijk en Waspik samengevoegd. Maar het proces van samenvoegingen en herindelingen begint al aan het begin van de negentiende eeuw, met als vertrekpunt acht zelfstandige kernen/gemeenten: Baardwijk, Besoijen, 's Grevelduin-Capelle, Klein-Waspik, Sprang, Vrijhoeve-Capelle, Waalwijk en Waspik.
Na de inlijving van de Nederlanden bij het Franse Keizerrijk
door Napoleon in 1810 wordt als eerste het afzonderlijke bestuur
van Klein-Waspik opgeheven en aan het dorp Waspik toegevoegd. Het
dorp Besoijen wordt per 1 januari 1811 samengevoegd met Waalwijk.
Het verzet onder de Besoijenaren tegen deze maatregel maakt dat
deze fusie alweer in september van hetzelfde jaar ongedaan wordt
gemaakt.
Uiteindelijk wordt de gemeente Besoijen per 1 januari 1922 alsnog
met de gemeente Waalwijk samengesmolten. Ook de voormalige gemeente
Baardwijk maakt vanaf dat moment onderdeel uit van de nieuwe
gemeente Waalwijk. Ondanks vele bezwaren stemmen de gemeenteraden
van Baardwijk en Besoijen in met het voorgelegde wetsontwerp van
Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant. Een in Baardwijk ingestelde
commissie die zich over het voorstel had gebogen, vat het als volgt
samen: 'Hoewel wij zoo ernstig aanvoelen de bezwaren [...] willen
wij ons onder den dwang van boven buigen'. Het was even wennen. De
destijds eerstgeborene in de nieuwe gemeente vertelt later: "Ik had
het idee dat ze ons Waalwijkers een beetje opschepperig vonden. En
wij vonden Baardwijkers toch een tikkeltje apart". Besoijenaar en
voormalig gemeentearchivaris G. Couwenberg, heeft de herindeling
nooit geaccepteerd. Tot zijn dood in 1985 blijft hij halsstarrig
als zijn adres Grotestraat 18, Besoijen opgeven.
Ook de samenvoeging van de gemeenten Capelle (voorheen 's Grevelduin-Capelle), Sprang en Vrijhoeve-Capelle tot de gemeente Sprang-Capelle, per 1 januari 1923, verloopt niet zonder slag of stoot. Van de gemeenten zelf is alleen Vrijhoeve-Capelle groot voorstander. De gemeentelijke lasten zijn voor de kleine gemeente van nog geen 559 inwoners niet meer te dragen. De beide andere gemeenten proberen via diverse moties aan Gedeputeerde Staten en vervolgens de Tweede Kamer de plannen tot samenvoeging ongedaan te maken. In een van die moties spreekt 'de Raad der gemeente Capelle' de hoop uit, 'dat de Regeering goede aandacht moge schenken aan de meening der inwoners van de betrokken gemeenten Sprang en Capelle zelf, die vereeniging unaniem zouden betreuren, als zijnde beslist tegen het belang dier gemeenten'. De Tweede Kamer debatteert wel heftig over het voorstel. Bezuinigingsdrift en argumenten dat de inwoners van de drie gemeenten 'uit dezelfde soort van menschen, van oorsprong Hollanders, dezelfde religie en een conglomeraat van dezelfde karaktereigenschappen' bestonden, geven uiteindelijk de doorslag.
En dan de gemeentelijke herindeling van 1 januari 1997. Aangewakkerd door ruimtegebrek voor woningbouw van de gemeente Waalwijk, maar uiteindelijk het resultaat van een koerswijziging in Den Haag. Net als Gedeputeerde Staten voorafgaand aan de samenvoegingen van 1922 en 1923, besluit de regering dat alleen herindelingen tot sterke en financieel draagkrachtige gemeenten kunnen leiden. Voorstellen en tegenvoorstellen leiden ertoe dat de provincie Noord-Brabant uiteindelijk tot de conclusie komt dat een fusie van Sprang-Capelle, Waalwijk en Waspik de beste oplossing is. Net als in 1922 is alleen Waalwijk positief. Waspik geeft de voorkeur aan een 'huwelijk' met Sprang-Capelle en 's Gravenmoer. Ook een samengaan met Dongen en 's Gravenmoer is een mogelijkheid. 'Waspik hoeft niet zo nodig bij grote stad ingedeeld', luidt een krantenkop in het Brabants Dagblad uit die tijd. Dorpsbewoners zijn bang dat bij een samengaan met Waalwijk ze 'er maar een beetje bij komen te hangen'. Sprang-Capelle wil het liefst zelfstandig blijven of eventueel met 's Gravenmoer en Waspik in zee gaan, maar niet met Waalwijk. De wens van Waalwijk voor grootschalige woningbouw tegen Sprang-Capelle aan, die in de jaren tachtig van de twintigste eeuw ontstond, heeft de verhoudingen onder druk gezet. Maar ook de angst voor verlies van de eigen identiteit maakt dat het verzet in Sprang-Capelle heftig is en breed gedragen wordt. De Vereniging voor Heemkunde Sprang-Capelle e.o. neemt hierin het voortouw, samen met een voor de gelegenheid opgericht actiecomité 'Verzet Bevolking Tegen Grenswijziging Sprang-Capelle/Waalwijk'. Bijna 6.000 inwoners ondertekenen een door het actiecomité opgesteld bezwaarschrift dat bij de provincie wordt ingediend.
Het mag niet baten. In december 1994 stellen Provinciale Staten het voorstel voor de samenvoeging van de gemeenten Sprang-Capelle, Waalwijk en Waspik vast en in de zomer van 1996 stemmen ook zowel de Eerste als Tweede Kamer ermee in. Op 1 januari 1997 is de nieuwe gemeente Waalwijk een feit.
Bijdrage: Mariska Heijmans
