De Nieuwe Hollandse Waterlinie laat sporen
na
De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) is in de
19e en begin 20e eeuw gebouwd, vanuit de overtuiging dat
de vijand uit het oosten zou komen. Een inval vanuit het zuiden
werd niet logisch geacht, vanwege de grote rivieren die daar als
natuurlijke barrières liggen. Hoe werkt dan zo'n waterlinie? Het
was in feite een strook land dat onder ongeveer 40 cm water kon
worden gezet. De hoogte van het water was belangrijk; bij te weinig
water kon de vijand de obstakels in het land zien en mogelijk nog
door het drassige land heen trekken. En bij te veel water kon de
vijand simpelweg boten gebruiken.
De waterlinie in Nieuwegein
Van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is nu nog veel te zien
in het Nieuwegeins landschap.
De gehele NHW loopt grofweg van Muiden in het noorden tot
de Biesbosch in het zuiden. De linie bestaat uit ongeveer 60 forten
en 9 afzonderlijke gebieden die onder water konden worden gezet.
Waar een gebied niet onder water kon worden gezet, of op plaatsen
waar een hooggelegen weg ligt, werd een verdedigingswerk aangelegd.
In Nieuwegein was dat het geval bij Fort Jutphaas. Daar lag
destijds de hooggelegen Overeindseweg (nu de Malapertweg/Rond 't
Fort). Bij Vreeswijk was de Lekdijk hooggelegen. Om de dijk en de
sluizen te verdedigen, is daar Fort Vreeswijk aangelegd.
Groei en bloei van de waterlinie
Vanaf 1820 is aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie
ten zuiden van Utrecht gewerkt. Deze werken zijn uitgevoerd onder
leiding van waterbouwkundige Jan Blanken (1755-1838). Naar deze
eerste Inspecteur-Generaal van de Waterstaat is de nieuwe brug over
de rivier de Lek genoemd. In 1820 werd Fort Vreeswijk
gemoderniseerd. Het aarden verdedigingswerk Jutphaas werd omgebouwd
tot een versterking met twee stervormige schansen aan weerszijden
van Overeindseweg (nu: Rond 't Fort). In 1848 was op Fort Jutphaas
een bomvrij wachthuis gebouwd in de keel van het fort en twee
gemetselde kazematten (nu zit daar het Wijnfort Jutphaas).
Kazematten zijn geschutsopstellingen opgetrokken van gemetselde
stenen of beton overdekt met aarde. De naam stamt van Casa
Matta: Italiaans voor 'moordkuil'. In 1850 werd Fort Vreeswijk
omgevormd tot een lunet: een halvemaanvormig fort.
Lekkanaal vereiste maatregelen
In de periode voorafgaande aan de Eerste en de Tweede Wereldoorlog
(respectievelijk 1914-1918 en 1939-1945) moest de Nieuwe
Hollandse Waterlinie bij Jutphaas en Vreeswijk worden
aangepast. Dit kwam onder meer door de aanleg van het
Amsterdam-Rijnkanaal, het Lekkanaal en de Prinses-Beatrixsluizen.
Zonder maatregelen zou het Lekkanaal er namelijk voor zorgen dat
een deel van het onder water gelopen gebied weer droog zou vallen:
het kanaal zou het water simpelweg afvoeren. Daarom werden kades
langs het Lekkanaal gelegd. Niet om het water van het Lekkanaal
tegen te houden, maar om te voorkomen dat water uit onder water
gelopen gebied zou worden afgevoerd via dat kanaal. En er werden
drie kanonkazematten gebouwd:
1. de kazemat-zuid, ten westen van de Voorhaven op de
Lekdijk
2. de kanonkazemat-midden, ten oosten van de Voorhavendijk
binnendijks
3. de kazemat-noord, bij de Schalkwijkse Wetering
Ook de bouw van de (inmiddels oude) Lekbrug vroeg om maatregelen: in elke pijler van de Lekbrug werd een mitrailleurkazemat gebouwd.
Plofsluis ook onderdeel van de
linie
De Plofsluis in het Amsterdam-Rijnkanaal moest
verhinderen dat het water door het kanaal wegstroomde. Ook voorkwam
de sluis dat de vijand met schepen via het kanaal kon oprukken. Hoe
werkte de Plofsluis? Er zaten vijf silo's in van 66 meter lengte en
5,50 meter breedte. Daarnaast waren deze silo's ook nog eens 10
meter hoog. Ze werden gevuld met zand, grind en puin. Door
springladingen kon men de vloer er uit blazen waardoor de inhoud in
het kanaal kwam. Die ontploffing zorgde voor afsluiting van het
kanaal. Maar alle inspanningen en investeringen ten spijt:
uiteindelijk heeft de waterlinie nooit haar functie uitgeoefend.
Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog was ze nutteloos geworden,
ingehaald door nieuw wapentuig. De Duitse vliegtuigen vlogen er
gewoon overheen ...
