De eerste spoorlijn

Alles gaat sneller

Zou dat wel goed gaan, met zoveel lawaai en zo’n hoge snelheid? In de negentiende eeuw roept de komst van de trein veel verzet op. Maar in 1839 is de eerste spoorlijn in Nederland een feit. De trein maakt het leven sneller en vergroot de mobiliteit. Hij verbindt alle delen van het land en helpt de industrie vooruit.

Periode
Tijd van burgers en stoommachines

De eerste treinreis
Op 20 september 1839 wordt de eerste spoorlijn van Nederland feestelijk geopend. De stoomlocomotieven ‘Snelheid’ en ‘Arend’ trekken de eerste trein met 38 kilometer per uur van Amsterdam naar Haarlem. Veel mensen vragen zich af of het wel nodig en veilig is. Begin dat jaar is bij Gent nog de stoomketel van een vertrekkende trein uit elkaar gespat. Tot 1839 is het snelste vervoermiddel de paardenkoets. Die haalt zo’n 14 kilometer per uur. Veel prettiger reis je in de trekschuit, maar die gaat twee keer zo langzaam.

Ondanks alle aanvankelijke twijfels luidt de eerste trein een tijdperk in van enorme veranderingen. Het traject Amsterdam-Haarlem wordt al snel uitgebreid tot wat de ‘Oude Lijn’ wordt genoemd, van Amsterdam naar Rotterdam. Meer lijnen volgen; de exploitatie is in handen van verschillende spoorwegmaatschappijen.

Industrialisatie
Door de Spoorwegwet van 1860 betaalt de overheid voor een flinke uitbreiding van het spoorwegennet. De trein komt overal in Nederland, en dat stimuleert de economie. Grondstoffen en producten moeten vervoerd worden, en dat gaat gemakkelijker en sneller met de trein. In de nieuwe industriesteden schieten fabrieken als paddenstoelen uit de grond. Mensen trekken massaal van het platteland naar de steden om daar te gaan werken. Deze urbanisatie heeft grote gevolgen: steden raken overvol, de woonvoorzieningen zijn slecht en vanwege de enorme vraag naar werk hebben de fabriekseigenaren de mogelijkheid om hun werknemers uit te buiten.

Dagje uit met de trein
Rond 1900 is de trein het belangrijkste vervoermiddel in Nederland. De verbeterde verbindingen en het reisgemak dragen bij tot de eenheid van het land: mensen uit verschillende streken komen sneller met elkaar in contact en de kortere reistijd maakt het land veel kleiner. Voor de komst van het spoor was reizen bijzonder tijdrovend, voor de meeste mensen te duur, en soms zelfs gevaarlijk. De trein verandert dus niet alleen de infrastructuur van Nederland, maar ook de belevingswereld van de Nederlander.

Ook het toerisme groeit door de trein. Badplaatsen als Scheveningen en Zandvoort groeien uit tot geliefde plekken voor een dagje naar het strand. Nieuwe sneltreinverbindingen brengen Europese steden als Berlijn en Parijs dichterbij. Andersom weet een stijgend aantal buitenlandse toeristen Nederland te vinden. Plaatsen aan het huidige IJsselmeer en de hoofdstad Amsterdam worden dankzij hun goede bereikbaarheid toeristische trekpleisters.

Het spoorwegennet is ook van invloed op de instelling van een uniforme tijd. Eeuwenlang bepalen steden zelf hoe laat het is. De klokken op de kerktorens in Den Haag staan vroeger dan in Zwolle. Voor een landelijke dienstregeling erg onhandig, en daarom wordt in 1909 de standaardtijd ingevoerd: overal in Nederland wijzen klokken dezelfde tijd aan.

Milieu
Begin twintigste eeuw krijgt de trein een geduchte concurrent voor het personen- en goederenvervoer: de auto. Vanaf de jaren dertig worden veel lijnen opgeheven, vooral lokale lijnen. Maar de trein is niet verdwenen. Ondanks de opkomst van de auto zijn mensen om uiteenlopende redenen met de trein blijven reizen. Tegenwoordig kiest men steeds vaker voor de trein omdat deze minder milieubelastend is dan de auto of het vliegtuig. Binnen Europa worden oude spoorverbindingen weer hersteld als duurzaam vervoersalternatief.

De Arend

Op 20 september 1839 werd de eerste spoorlijn van Nederland feestelijk geopend. Locomotief De Arend trok, met een snelheid van 40 kilometer per uur, in een half uurtje negen personenwagons van Amsterdam naar Haarlem. Dat was een grote verandering voor Nederland.

40 kilometer per uur is voor ons niet erg snel. Tegenwoordig rijden de meeste treinen wel 130 kilometer per uur, en hogesnelheidstreinen zelfs meer dan 400.

Maar tot 1839 was het snelste vervoermiddel de paardenkoets. Die haalde zo'n 14 kilometer per uur. En hij hobbelde vreselijk. Veel prettiger reisde je in de trekschuit, maar die ging maar 7. Als je op een drafje liep, kon je hem gemakkelijk bijhouden.

Na de eerste spoorlijn van Amsterdam naar Haarlem werden er in hoog tempo nieuwe spoorlijnen bij gebouwd. Rond 1900 lag er zelfs meer spoor in Nederland dan tegenwoordig.

Mensen konden snel en comfortabel door het hele land reizen. De trein had Nederland kleiner en overzichtelijker gemaakt.
Angst voor de trein

Mens en dier moesten flink wennen aan dat herrie- en rookveroorzakende monster dat door de ooit zo rustige weilanden trok. Er gingen veel spookverhalen rond: dat de koeien geen melk meer zouden geven bijvoorbeeld, of zelfs dat de mens zo'n grote snelheid niet zou overleven. En men was bang voor ongelukken.

Ongelukken zijn er ook wel gebeurd. Op de foto zie je een trein die in 1895 in Parijs dwars door het stootblok en de muur reed, om een verdieping lager op de grond terecht te komen. De machinist wilde zijn vertraging goedmaken en remde te laat. Er vielen 1 dode en 5 zwaargewonden.

In Nederland gebeurde het ergste treinongeluk in 1962. Toen botsten bij Harmelen in Utrecht twee reizigerstreinen op elkaar. Er vielen 93 doden en 52 gewonden.

Maar gelukkig horen treinongelukken tot de uitzonderingen. Per gereisde kilometer is de trein veel veiliger dan de auto en de fiets. Alleen het vliegtuig is nóg veiliger.
Trekschuiten en paardenkoetsen

Door de komst van de trein ging het leven in Nederland opeens veel sneller.

Tot 1839 was het snelste vervoermiddel de paardenkoets. Die haalde zo'n 14 kilometer per uur. Veel prettiger reisde je in de trekschuit, maar die ging maar 7. De trein ging wel 40!

De trekschuit werd een veelgebruikt vervoermiddel vanaf ongeveer 1600. In die jaren werden er veel 'trekvaarten' in Nederland gegraven: speciale kanalen tussen de belangrijkste steden, met zo weinig mogelijk bochten en steeds met een 'jaagpad' erlangs.

Over dat jaagpad kon het paard lopen dat de trekschuit trok. Soms werd de trekschuit ook wel door mensen getrokken of met lange stokken voortgeduwd.

Vanaf 1700 zag je ook steeds meer paardenkoetsen door Nederland rijden. Die gingen sneller, maar ze hobbelden vaak heel erg.

De komst van de trein heeft ervoor gezorgd dat zowel trekschuiten als paardenkoetsen uit Nederland zijn verdwenen.
De stoommachine

Als je water laat koken ontstaat er stoom. Stoom heeft een enorme kracht: om een fluitketel te laten fluiten, maar ook om machines te laten draaien, treinen te laten rijden en schepen te laten varen. Vanaf ongeveer 1800 deden stoommachines veel van het zware werk in Nederland.

Geef toestemming voor cookies om externe inhoud weer te geven. Cookie-instellingen wijzigen
De kracht van stoom

Door de uitvinding van de stoommachine veranderde de wereld flink. In fabrieken ging het werk dankzij stoommachines opeens veel sneller. Stoomtreinen en stoomschepen konden snel en gemakkelijk mensen en spullen over de hele wereld vervoeren. En stoomgemalen pompten in korte tijd grote meren leeg. Windmolens werden overbodig.

Op de foto zie je het stoomgemaal De Cruquius. Samen met twee andere stoomgemalen heeft De Cruquius tussen 1849 en 1852 het grote Haarlemmermeer leeggepompt.

In De Cruquius staat de grootste stoommachine van de wereld, met een cilinder van meer dan 3,5 meter doorsnee. De stoommachine drijft acht armen aan van elk 10.000 kilo die als tentakels naar buiten steken. Samen brachten die bij elke slag van de stoommachine 64.000 liter water omhoog naar de ruim vijf meter hoger gelegen ringvaart.

Het Cruquiusgemaal bestaat nog steeds. Het is nu een museum.
Steenkool als brandstof

Eeuwenlang stookten mensen met hout en turf. Maar de stoommachine vroeg om een nieuwe brandstof: steenkool. In Limburg zit veel steenkool diep onder de grond. Er werden 'mijnen' gegraven waar de steenkool omhoog werd gehaald. De Limburgse mijnen zijn rond 1970 weer gesloten. Toen werden olie en gas de belangrijkste brandstoffen.

Geef toestemming voor cookies om externe inhoud weer te geven. Cookie-instellingen wijzigen
Personenvervoer

Met de trein kon je snel en prettig reizen, als je tenminste geld had voor een 1e klas-kaartje. Er waren ook 2e en 3e klas rijtuigen, maar die hadden in het begin niet eens ramen! Door de trein werd Nederland een stuk kleiner: mensen uit het oosten konden nu makkelijker op bezoek bij familie in het westen. En ze konden eindelijk de zee eens zien!
Vertrek van station d'Eenhonderd Roe

In 1839 bestond het Centraal Station van Amsterdam nog niet. Dat ging pas vijftig jaar later open, in 1889. De Arend vertrok van een splinternieuw station buiten de stad. Het heette d'Eenhonderd Roe. Op de prent zie je hoeveel mensen er kwamen kijken naar het vertrek van de eerste trein in Nederland.
Nederland wordt steeds voller

In 1839 kon je meestal kilometers ver kijken zonder dat je veel bebouwing zag. Een boerderij, een weggetje, een kerktorentje aan de horizon, dat was het meestal wel. Het zou nog een eeuw duren voordat de eerste snelwegen en hoogspanningsmasten aangelegd werden. Maar door de komst van de trein begint het landschap wel flink te veranderen.

De weilanden en akkers zijn vaak veel te drassig om er zomaar spoorrails in te kunnen leggen. Daarom worden door het hele land spoordijken aangelegd, die als lange littekens door het land lopen. Over rivieren en kanalen komen ijzeren spoorbruggen, waar eerst vaak alleen een veerpont was. Het eeuwenoude landschap begint flink te veranderen.

En nu, in de eenentwintigste eeuw, ligt Nederland vol brede snelwegen die in het spitsuur vaak toch nog verstopt raken. Er zijn bijna geen plekken meer waar je geen wegen, gebouwen of hoogspanningsmasten ziet. En zelfs in het bos hoor je meestal nog wel ergens in de verte auto's en treinen langsrazen.

Tegenwoordig vinden mensen het wel weer steeds belangrijker dat er in Nederland ook plekken zijn waar geen lawaai en kunstlicht is, waar de natuur weer zijn gang kan gaan. En waar het net lijkt alsof de tijd heeft stilgestaan.
Overal dezelfde tijd

Eeuwenlang bepaalden plaatsen in Nederland zelf hoe laat het precies was. Kerktorens in Den Haag stonden vroeger dan die in Zwolle. Voor de treinen was dat erg onhandig. Want hoe laat kwam de trein dan precies aan? Op de Haagse of de Zwolse tijd? Daarom werd in 1909 in Nederland de standaardtijd ingevoerd: overal wezen de klokken dezelfde tijd aan.