Max Havelaar

Onrecht in Nederlands-Indië

Het boek Max Havelaar van Multatuli klaagt de regering aan vanwege het Nederlandse koloniale bestuur. Als ambtenaar in Nederlands-Indië ziet Multatuli hoe Nederlanders de bevolking uitbuiten. Zijn roman wordt een bestseller en voedt het verzet tegen het kolonialisme.

Periode
Tijd van burgers en stoommachines

Cultuurstelsel
In 1859 schrijft een teleurgestelde ambtenaar uit Nederlands-Indië, Eduard Douwes Dekker, onder de schuilnaam Multatuli een literaire roman met als titel Max Havelaar of de Koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij. Het boek is een scherpe veroordeling van de misstanden onder het koloniale bewind in Nederlands-Indië. Die misstanden worden grotendeels veroorzaakt door het zogenaamde cultuurstelsel, een belastingsysteem dat in 1830 wordt ingevoerd door de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië Johannes van den Bosch. Hij wil de financieel slecht functionerende kolonie winst laten maken voor Nederland.

Het cultuurstelsel houdt in dat de bevolking gedwongen wordt om een stuk grond beschikbaar te stellen voor het verbouwen van een bepaalde hoeveelheid producten. Deze producten, zoals koffie, suiker, thee en de kleurstof indigo, moeten vervolgens zonder vergoeding aan Nederland worden geleverd. Het systeem levert Nederland veel geld op, maar voor de plaatselijke bewoners pakt het slecht uit. Uitbuiting en hongersnood zijn het gevolg. Er komt dan ook steeds meer kritiek. Multatuli is een van die critici.

Het verhaal
Max Havelaar verschijnt in 1860. Het boek is een raamvertelling met verschillende door elkaar heen geweven verhaallijnen. Het opent met het verhaal van Batavus Droogstoppel, makelaar in koffie, het schoolvoorbeeld van een kleinburgerlijke, fantasieloze, gierige man. Hij staat symbool voor de Nederlandse uitbuiting van de kolonie. Droogstoppel krijgt op een dag bezoek van een oud-klasgenoot, Sjaalman, die hem vraagt een manuscript uit te geven.

Dan volgt – onderbroken door commentaar van Droogstoppel – het verhaal van dat manuscript. In grote lijnen is het romanpersonage Max Havelaar gebaseerd op wat schrijver Eduard Douwes Dekker zelf als ambtenaar in Nederlands-Indië heeft meegemaakt. Max Havelaar neemt het op voor de onderdrukte bevolking, de Javanen, maar wordt daarin tegengewerkt door zijn Nederlandse leidinggevenden en door plaatselijke profiteurs die met de Nederlanders samenwerken.

Door de verhaallijnen van Droogstoppel en Havelaar zijn nog andere verhalen geweven, zoals de beroemde vertelling van Saïdjah en Adinda. Onder dit aangrijpende liefdesverhaal gaat een felle aanklacht schuil tegen de uitbuiting en wreedheden waaronder de bevolking van Java te lijden heeft. Aan het slot van het boek richt Multatuli zich in een vlammende aanklacht rechtstreeks tot koning Willem III, die als staatshoofd eindverantwoordelijk is voor de misstanden en corruptie in Nederlands-Indië.

Ontvangst
In eerste instantie wordt de roman kritisch ontvangen, maar de populariteit ervan neemt snel toe. Max Havelaar wordt zelfs in de Tweede Kamer besproken. Het boek past in een bredere literaire stroming van negentiende-eeuwse schrijvers die zich via hun werk uitspreken tegen onrecht. Multatuli verwijst in Max Havelaar bijvoorbeeld naar de Amerikaanse schrijfster Harriet Beecher Stowe, auteur van het beroemde boek De hut van Oom Tom, dat de publieke afkeer van de slavernij aanwakkerde. Een Nederlandse minister noemt Multatuli zelfs ‘den Nederlandschen Beecher Stowe’.

Max Havelaar wordt tot op de dag van vandaag herdrukt. Het boek is inmiddels in tientallen talen vertaald en wordt in 1999 door de Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer in The New York Times betiteld als ‘The Book That Killed Colonialism’.

Multatuli

Dit is Eduard Douwes Dekker. In 1860 schrijft hij het wereldberoemde boek Max Havelaar. In het boek heeft hij kritiek op de Nederlandse regering in de kolonie Nederlands-Indië. Hij schrijft het boek niet onder zijn eigen naam. Dat vindt hij te gevaarlijk. Hij gebruikt daarom een schuilnaam: Multatuli.

Multatuli wordt in 1820 geboren in Amsterdam. Als hij achttien jaar is vertrekt hij naar Nederlands-Indië (nu Indonesië). Daar werkt hij voor de Nederlandse regering. Zo ziet hij met eigen ogen hoe slecht de Javanen (de oorspronkelijke bewoners) door de Nederlanders daar behandeld worden.

Multatuli schrikt ontzettend van alle ellende die hij daar ziet. Hij maakt zich erg boos over de uitbuiting en het machtsmisbruik door de Nederlanders. Hij is zelf een hoge ambtenaar en protesteert vaak tegen het onrecht dat de bevolking wordt aangedaan. Hij gaat met zijn klachten naar zijn bazen, maar die luisteren niet. Sterker nog: hij wordt zelf gestraft! Ze sturen hem naar een plek in Nederlands-Indië waar ze denken minder last van hem te hebben.

Multatuli is het daar niet mee eens. Hij neemt ontslag en gaat terug naar Europa. Woedend schrijft hij daar zijn boek: Max Havelaar. In het boek vertelt hij over wat hij in Nederlands-Indië heeft meegemaakt.
Nederlands-Indië

Dit is een kaart van Nederlands-Indië. Zo heette Indonesië vroeger. Het was toen een kolonie van Nederland. Hoe is dat eigenlijk zo gekomen?

Geef toestemming voor cookies om externe inhoud weer te geven. Cookie-instellingen wijzigen
Max Havelaar

Waar gaat het boek Max Havelaar eigenlijk over? Eigenlijk gaat het over Multatuli zelf! De hoofdpersoon is de Nederlander Max Havelaar, die in Nederlands-Indië woont. Daar werkt hij voor de regering. Hij moet zorgen dat iedereen uit het dorp zijn werk goed doet.

Max Havelaar ziet dat de bevolking slecht behandeld wordt. Daar wil hij iets aan doen. Max Havelaar houdt toespraken en schrijft brieven aan belangrijke mensen. Maar niks helpt. Hij krijgt zelfs straf omdat hij voor de Indonesische mensen opkomt! Dat vindt hij vreselijk oneerlijk en hij neemt ontslag.
Uitbuiting

De Javanen (de bewoners van Java, een van de eilanden van Nederlands-Indië) worden door de Nederlanders gedwongen om koffie en suiker te verbouwen. Dat zijn producten die in Europa veel geld opleveren. De boeren kunnen hierdoor minder rijst verbouwen, het voedsel dat ze zelf eten. Hierdoor lijden ze honger.

Hoe krijgt een handjevol Nederlandse ambtenaren het voor elkaar zoveel mensen te laten doen wat zij willen? Dat komt omdat de Nederlanders de dorpsleiders omkopen. Die hebben de macht over de boeren, en geven hen opdracht om de Nederlandse opdrachten uit te voeren.

Na het verschijnen van het boek Max Havelaar krijgen de mensen in Nederlands-Indië het langzaam maar zeker beter. Er worden scholen en ziekenhuizen gebouwd. Ook worden de opbrengsten van het land eerlijker verdeeld, waardoor er minder mensen honger lijden.

Multatuli's boek heeft niet alleen invloed op Nederlands-Indië. Er zijn dan veel landen op de wereld die een kolonie zijn en waar de mensen net zo slecht behandeld worden als in Nederlands-Indië. In de loop van de tijd gaan politici steeds meer nadenken over de misstanden in de koloniën.

Multatuli heeft uiteindelijk dus heel veel met zijn boek Max Havelaar bereikt. In 1999 noemde de Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer het verhaal van Max Havelaar zelfs: "Het boek dat een einde maakte aan het kolonialisme".
Een raamvertelling

Multatuli schreef het boek Max Havelaar als een 'raamvertelling'. Dat betekent dat het verschillende kleinere verhalen zijn, die door elkaar heen lopen en samen één groot verhaal vormen.

Het boek opent met het verhaal van Batavus Droogstoppel. Hij is een handelaar in koffie. Droogstoppel is het symbool voor de manier waarop Nederland van zijn kolonie profiteert. Hij krijgt op een dag bezoek van Sjaalman, een oud klasgenoot. Sjaalman vraagt Droogstoppel om een boek dat hij geschreven heeft uit te geven.

Dan volgt het verhaal over de belevenissen van Max Havelaar in Nederlands-Indië. Dit verhaal is voor een groot deel wat Multatuli zelf in Nederlands-Indië heeft meegemaakt.

In het boek worden ook een aantal oude Indische verhalen verteld, zoals het liefdesverhaal van Saïdjah en Adinda. Dit mooie en verdrietige verhaal laat heel duidelijk zien hoe de Javanen lijden onder de uitbuiting en wreedheden van de Nederlanders.

Het einde van het boek is voor koning Willem III bedoeld. Het is weer een groot protest tegen wat de koning allemaal laat gebeuren in Nederlands-Indië. Als koning is hij ten slotte eindverantwoordelijke voor alle ellende. En hij is degene die het kan veranderen.
Saïdjah en Adinda

Het boek Max Havelaar bestaat uit verschillende kleinere verhalen. Een van die verhalen is het liefdesverhaal van Saïdjah en Adinda. Dit mooie en verdrietige verhaal laat heel duidelijk zien hoe de Javanen lijden onder de uitbuiting en wreedheden van de Nederlanders. De buffel speelt een belangrijke rol in dit verhaal.

Het verhaal gaat over de Javaanse jongen Saïdjah. Hij wil heel graag samen zijn met zijn buurmeisje Adinda. Hun ouders hebben besloten dat Saïdjah en Adinda later zullen gaan trouwen. Saidjah wil niks liever dan gelukkig worden met Adinda. Ze zijn heel erg verliefd op elkaar.

De vader van Saïdjah heeft een buffel, waar Saïdjah erg gehecht aan is. Op een dag wordt de buffel zomaar afgenomen door de Nederlanders. De vader van Saïdjah koopt een nieuwe buffel. Die heeft hij hard nodig om hem te helpen bij het binnenhalen van de oogst. Zonder de opbrengst van de oogst kan de vader van Saïdjah de landrente niet terugbetalen.

Maar elke keer als de vader van Saïdjah een nieuwe buffel koopt, wordt die weer afgenomen door de Nederlanders. Een van de buffels redt zelfs het leven van Saïdjah. Ook deze wordt weer weggehaald. De moeder van Saïdjah sterft van verdriet en zijn vader probeert te vluchten omdat hij de landrente niet meer kan betalen. Hij wordt opgepakt en ook hij sterft.

Saïdjah wil, voor hij met Adinda zal trouwen, eerst geld verdienen. Hij laat Adinda achter met de belofte dat hij terug zal komen met genoeg geld voor twee buffels. Ze spreken af elkaar trouw te blijven en elkaar over drie jaar op een speciale plek in het bos weer te ontmoeten. Als Saïdjah onderweg is, bedenkt hij hoeveel hij van Adinda houdt. Hij doet extra hard zijn best om veel geld te verdienen.

Als Saïdjah na drie jaar terug komt, is Adinda niet op de afgesproken plek. Hij gaat naar haar op zoek. Dan ziet hij waarom Adinda niet kon komen. De plaats waar Adinda en de anderen wonen is net veroverd door de Nederlanders en staat in brand. Saïdjah vindt daar het lichaam van Adinda. Het is verminkt door de Nederlanders. Uit wanhoop doodt hij zichzelf.
Boos!

Multatuli schrijft Max Havelaar op een zolderkamertje in Brussel. Hij is heel boos over de dingen die hij in de kolonie Nederlands-Indië heeft gezien. Door zijn boosheid vliegen de letters op het papier. Hij schrijft het boek in minder dan vier weken. Dat is knap! Zeker als je bedenkt dat hij geen computer had. Hij schrijft met een kroontjespen en inkt.

Wist je trouwens dat Multatuli eigenlijk Eduard Douwes Dekker heet? Eduard Douwes Dekker schrijft het boek niet onder zijn eigen naam omdat hij dat te gevaarlijk vindt. Daarom kiest hij een schuilnaam. Hij noemt zichzelf 'Multatuli'. Dat is Latijn en het betekent: ik heb veel geleden. Met de naam Multatuli wil Douwes Dekker zeggen dat het leven in Nederlands-Indië heel zwaar is.
Klaar voor de pers

"Ik ben makelaar in koffie en woon op de Lauriergracht nummer 37." Dit is de eerste regel uit Max Havelaar. Multatuli schrijft het boek in 1860. Maar een boek schrijven alleen is niet genoeg. Als je wilt dat het gelezen wordt, moet het ook uitgegeven worden. Multatuli komt in contact met een bekende uitgever: Jacob van Lennep.

Jacob van Lennep is een man met invloed. Van Lennep weet meteen dat hij iets bijzonders in handen heeft. Hij is ook bang dat de kritiek in het boek tot een opstand zal leiden in Nederlands-Indië. Dus schrapt hij bepaalde stukken in het boek. Ook verandert hij verwijzingen naar plaatsnamen en personen. En dan is het boek klaar voor de verkoop.
De eerste exemplaren zijn duur. Je moet er een week voor werken om het te kunnen betalen. Daarom lezen in het begin veel minder mensen het boek dan Multatuli hoopt. Daar is hij natuurlijk niet blij mee.
Nederland leest Max Havelaar

Als Multatuli Max Havelaar schrijft, weet hij al dat het voor veel opschudding zal zorgen. En hij krijgt gelijk. Politici zijn geschokt. Ze zeggen dat ze niet wisten dat Nederland zo slecht is voor de bevolking van Nederlands-Indië. Er worden zelfs Kamervragen gesteld over "het boek dat een rilling door het land doet gaan".

De 'gewone lezer' vindt Max Havelaar een geestig, ontroerend, spannend en goed geschreven boek. Maar Multatuli wil helemaal niet dat zijn boek geestig of spannend gevonden wordt. Hij wil dat er iets verandert in Nederlands-Indië. En dat gebeurt ook wel, maar het kost even tijd.
Het boek wordt heel beroemd en steeds weer opnieuw gedrukt. Zelfs nu nog! Het boek is inmiddels in 42 talen uitgebracht.
Eerlijke handel

Misschien heb je dit logo wel eens gezien, op een pak koffie of hagelslag bijvoorbeeld? Het is het logo van het Max Havelaar keurmerk. Producten die van boeren komen die netjes behandeld worden en een eerlijke prijs krijgen, worden in de winkel verkocht met dit keurmerk. Tegenwoordig heet dat Fairtrade, wat eerlijke handel betekent.

De hele titel van het beroemde boek van Multatuli is eigenlijk: Max Havelaar of koffieveiling der Nederlandsche handelmaatschappij. Multatuli wordt zelfs nu nog gezien als held die ervoor gezorgd heeft dat boeren over de hele wereld netter behandeld worden en een eerlijke prijs krijgen voor hun product. Hij zette zich in voor betere behandeling van boeren in Nederlands-Indië. Honderdvijftig jaar later hebben nog steeds niet alle boeren in de wereld het goed. Daarom is het Max Havelaar keurmerk opgericht om boeren een eerlijke prijs te geven voor hun producten.