Bezetting en bevrijding

Tijd van wereldoorlogen

'Welkom ontdekkingsreizigers, goed dat jullie gekozen hebben voor deze reisbestemming. Het is belangrijk dat dit verhaal over de Tweede Wereldoorlog wordt verteld, want de mensen die dit meegemaakt hebben mogen niet vergeten worden. Ik zal jullie nu een rondleiding geven door de tijd dat we bezet waren door de Duitsers en we bevrijd werden door de Canadezen.'

Je hebt vast wel de gedenkstenen in Bathmen zien staan. Ze verwijzen naar wat in de Tweede Wereldoorlog hier heeft plaats gevonden. Het was een verdrietige periode, niet iedereen uit het dorp heeft de oorlog overleefd. Je hebt deze tijd gelukkig niet meegemaakt, maar jouw vrijheid heb je wel te danken aan mensen die voor jouw vrijheid hebben gevochten. Misschien heb je zelf wel een familielid gehad die aan onze vrijheid heeft bijgedragen. Ontdek hier wat er zich in ons dorp heeft afgespeeld tijdens deze oorlogsjaren.

De oorlog is begonnen

Op 10 mei 1940 werden de mensen gewekt door het geronk van heel veel overvliegende vliegtuigen. De Tweede Wereldoorlog was uitgebroken in Nederland. Er werd gewaarschuwd dat de Duitse troepen met de trein al onderweg waren. Om de Duitsers tegen te houden werden beide sporen van de lijn Holten-Bathmen opgebroken. De brug over het Overijssels Kanaal bij de Snipperling werd vernield. Het lukte, de treinen konden niet verder en kwamen bij Bathmen tot stilstand. De Duitsers namen fietsen, auto's, en vrachtauto's in beslag voor het vervoer van mensen en materiaal. Na een paar dagen waren de Duitse troepen uit het dorp verdwenen. De Duitse soldaten trokken verder Overijssel binnen. Om de Duitsers te vertragen hadden de Nederlandse soldaten de opdracht gekregen om belangrijke bruggen over de IJssel bij Deventer, Zwolle en Kampen op te blazen. Helaas waren de Duitsers niet te stoppen. Op 14 mei hadden de Duitsers heel Nederland bezet.

Bommen

In de nacht van 1 op 2 maart 1943 stortte een Engelse bommenwerper neer bij erve Braakman in Zuidloo. Slechts één van de piloten wist zich met zijn parachute te redden, de andere mannen kwamen om het leven. Ze liggen allemaal begraven op de Algemene Begraafplaats aan de Deventerweg in Bathmen. Ook de bemanning van een Britse Lancaster ligt hier. Dit vliegtuig werd door de Duitsers uit de lucht geschoten en stortte neer aan de Steginksweg. Voor de omgekomen bemanning is een gedenksteen geplaatst.

Donkere tijden

In het begin gedroegen de Duitsers zich nog netjes. Het leven leek zijn gewone gang te gaan. Maar al snel bleek dat niet waar te zijn. De Duitsers gaven het bevel dat 's avonds en 's nachts alles donker moest zijn. Tussen 12 uur 's nachts en 4 uur 's morgens mocht niemand zonder geldige reden naar buiten. Het dagelijks leven werd steeds moeilijker. Sommige producten zoals koffie, thee, suiker en zeep waren nauwelijks meer te krijgen. Voorwerpen van koper, tin, nikkel en lood moesten worden ingeleverd en daarom werden ook de klokken uit de kerktoren naar beneden getakeld. Het werd omgesmolten tot wapentuig. Voedsel werd steeds schaarser en ging op de bon. De Nederlandse mannen werden gedwongen om werk voor de Duitsers te verrichten, zoals het bouwen van bunkers. Niet iedereen ging, velen doken in Bathmen onder. In de hongerwinter van 1945 kwamen er mensen uit het westen hier, om eten te halen bij de boeren, omdat er daar vrijwel niets meer was te krijgen.

Het verzet

Sommige mensen kozen de kant van de Duitsers, maar er kwamen ook mensen tegen de Duitsers in verzet. Dat was heel gevaarlijk. Alles moest in het geheim gebeuren. Veel mensen die bij het verzet zaten, hebben de oorlog niet overleefd. Zo ook 3 verzetsmensen uit Bathmen.

Jodenvervolging

De Duitsers wilden alle Joden vernietigen. Daardoor merkten de Joden al snel de gevolgen van de bezetting. Ze verloren hun werk en spaargeld. In winkels, bioscopen, parken en cafés hingen bordjes met de tekst: 'Verboden voor Joden'. Ook moesten ze een gele ster op hun jas dragen, waar het woord 'Jood' op stond. Vanaf april 1943 voerden de Duitsers Joden uit Bathmen naar concentratiekampen af. Na de bevrijding bleek dat van de 12 Joodse inwoners van Bathmen er 11 de oorlog niet overleefd hadden. Alleen Leny Polak kwam terug uit concentratiekamp Auschwitz. Om de families Polak en de verzetsmensen te blijven herdenken, zijn er struikelstenen geplaatst voor de huizen waar ze woonden en werkten.

Vrij!

Aan het begin van de lente in 1945 trokken vanuit het zuiden de Canadezen op naar Bathmen. De Canadese Corporal Campbell kreeg met zijn mannen de opdracht de Schipbeek over te steken. Hij slaagde hierin, maar vond zelf bij deze actie de dood. Na felle gevechten met de Duitsers trokken op 8 april 1945 de Canadezen Bathmen binnen. Ze doorzochten eerst alle huizen om te kijken of er zich nog Duitsers schuilhielden. Op 9 april ging iedereen in Bathmen de straat op om te kijken naar de eindeloze stroom voertuigen die door het dorp trok. Bathmen was vrij! De oorlog was eindelijk voorbij. Corporal Campbell kreeg na zijn dood voor zijn moed, de Militaire Willems Orde toegekend. Ter herinnering aan de Canadese bevrijders werd een monument aan de Dorpsstraat geplaatst.

‘Tot ziens ontdekkingsreizigers, mijn rondleiding zit erop. Neem de herinneringen die je hier hebt gemaakt voor altijd met je mee en deel ze met anderen. Met je retourticket kun je weer terugreizen naar het nu. Binnenkort hoop ik je weer te zien op een nieuwe reisbestemming. Tot later!'

Adolf Hitler

Na de Eerste Wereldoorlog gaat het slecht met Duitsland. Er is veel armoede en werkloosheid. Adolf Hitler is leider van de politieke partij NSDAP (met een adelaar en hakenkruis als teken). Hij belooft de problemen op te lossen. Bijna iedereen stemt op hem. Maar dan begint Hitler oorlog te voeren. Tegen andere landen, maar vooral tegen de Joden.
Begin van de Tweede Wereldoorlog

10 mei 1940 wordt Nederland binnengevallen door het Duitse leger. De leider van Duitsland heet Adolf Hitler. Als Nederland terugvecht, bombarderen de Duitsers het centrum van Rotterdam. Honderden mensen sterven onder het puin. Nederland geeft zich over en wordt door de Duitsers bezet. Voortaan lopen overal Duitse soldaten op straat. Gewapend!
Aanplakbiljetten

De Duitsers gebruiken aanplakbiljetten - een soort posters - om opdrachten te geven aan de bevolking. Daarop staat bijvoorbeeld dat iedereen 's avonds binnen moet blijven. Of dat je direct je fiets moet inleveren. Als je dat niet doet, kun je doodgeschoten worden, of zullen er - zoals op dit aanplakbiljet uit Heiloo - tien andere mensen doodgeschoten worden.
Verduisterde ramen

Valt je iets op aan de huizen? Nergens schijnt licht door de ramen! Om de vliegtuigen van de geallieerden op een dwaalspoor te brengen, moet iedereen van de Duitsers zijn ramen afplakken. Er mag geen straaltje licht meer doorkomen. Ook mag je 's avonds na acht uur niet meer buiten zijn. Behalve als je Duitser of NSB-er bent natuurlijk.
Razzia's

De Duitsers houden vaak razzia's. Met overvalwagens zetten ze een straat af. Daarna controleren ze alle huizen op onderduikers. Mannen tussen 17 en 50 jaar worden naar Duitsland gevoerd om daar te werken. Joden worden op de trein naar een concentratiekamp gezet en daar vermoord. Ook Anne Frank is zo met haar familie opgepakt en weggevoerd.
NSB-vlag

Eén politieke partij is blij met de Duitsers: de NSB. Hun leider heet Anton Mussert. Op de foto brengt hij de 'Hitlergroet'. Veel NSB-ers krijgen erebaantjes van de Duitsers. Maar door de rest van de Nederlanders worden ze gehaat, omdat ze graag bij de Duitsers klikken en Joodse onderduikers verraden. Na de oorlog worden veel NSB-ers gestraft.
Persoonsbewijzen

Iedereen van 14 jaar en ouder moet een 'persoonsbewijs' (een soort paspoort) bij zich hebben. De Duitsers houden vaak controles. Om Joden op te sporen bijvoorbeeld. Of mannen die in Duitse fabrieken moeten werken. Vaak worden persoonsbewijzen daarom vervalst: een Joodse naam als Levi Cohen wordt bijvoorbeeld veranderd in Jan de Vries.
Verzetsgroepen

Overal in het land komen mensen in verzet tegen de Duitsers. Ze vormen verzetsgroepen: kleine clubjes mensen die steeds acties bedenken om de Duitsers tegen te werken: bruggen opblazen, gevangenen bevrijden, enz. 'Koeriersters' brachten op de fiets stiekem krantjes met verzetsnieuws rond. Vol nieuws over de strijd tegen de Duitsers.
Stiekem

Achter dit zolderraam zitten misschien wel 'onderduikers': mensen die zich verstoppen uit angst voor de Duitsers. Wie weet luisteren ze net naar een toespraak vanuit Engeland van koningin Wilhelmina op Radio Oranje. Het hebben van een radio is streng verboden, maar veel mensen luisteren stiekem. De woorden van de koningin geven hen nieuwe hoop!
Te weinig eten

Al snel gaat het eten 'op de bon': alleen met distributiebonnen kun je nog vlees, brood of aardappels kopen. In de strenge winter van 1944 slaat in het westen de honger echt toe. Mensen eten gekookte tulpenbollen om toch maar iets binnen te krijgen. De geallieerden sturen vliegtuigen met voedsel, maar dat is niet genoeg. Veel mensen sterven van de honger.
De bevrijding

's Nachts vliegen de geallieerden met bommenwerpers naar Duitsland om vliegvelden, fabrieken en steden te bombarderen. Met grote schijnwerpers en kanonnen proberen de Duitsers hun vliegtuigen te raken. Maar ze krijgen het steeds moeilijker. Eindelijk, op 5 mei 1945, geeft Duitsland zich over. Na vijf jaar is de oorlog voorbij. Het is feest!

Vensterplaat De Tweede Wereldoorlog. Voor docenten: Vensterles groep 5-8. Illustratie: Robbert Damen.

Anne Frank

Anne Frank wordt in 1929 in Duitsland geboren. Ze is een Joods meisje. Als ze vier jaar oud is wordt Hitler de baas in Duitsland. Hij haat Joden. De Joden daar worden steeds slechter behandeld. Daarom vlucht Anne, samen met haar ouders en zus, in 1933 naar Amsterdam.
Het dagboek van Anne Frank

Het dagboek van Anne Frank is misschien wel het beroemdste dagboek ter wereld. Anne krijgt het cadeau van haar ouders als ze dertien jaar wordt. Het is het eerste dat ze inpakt als ze naar het Achterhuis vertrekt. In het dagboek schrijft ze over de periode dat ze moet onderduiken voor de Duitsers.

Anne Frank schrijft bijna elke dag in haar dagboek. Ze noemt haar dagboek Kitty. Ze vertelt Kitty alles wat ze in het Achterhuis meemaakt. Ze schrijft over wat haar vrolijk, verdrietig en bang maakt. Het dagboek is eigenlijk haar beste vriendin.

Anne wil later héél graag schrijfster worden. Ze droomt ervan dat haar dagboek wordt uitgegeven. Anne overleeft de oorlog niet. Ze sterft in een concentratiekamp in 1945. Ze is pas vijftien jaar oud.

Maar de droom van Anne komt wel uit: in 1947 wordt haar dagboek een echt boek. Het krijgt de titel Het Achterhuis. Anne en haar boek worden wereldberoemd.
Iedere Jood een Jodenster

In mei 1940 wordt Duitsland de baas in Nederland. Er komen allemaal wetten die van de Joden aparte mensen maken. Ze mogen niet meer overal werken en veel plekken zijn voortaan voor hen verboden. Vanaf mei 1942 moeten alle Joden op hun jas een gele ster dragen met het woord 'Jood' erop.

Een Jodenster is een gele stoffen ster met het woord 'Jood' erop. De ster moet goed zichtbaar op de kleding gedragen worden. Zo kunnen Joden op straat meteen herkend worden.

Maar het wordt nog erger. Vanaf juli 1942 beginnen de Duitsers de Nederlandse Joden weg te voeren naar Oost-Europa. Alle Joodse gezinnen moeten hun koffers pakken om daar te gaan werken. Ze worden van huis opgehaald en op de trein gezet naar het concentratiekamp Westerbork in Drenthe.

Van daaruit worden ze naar vernietigingskampen in Oost-Europa gebracht. Meer dan 100.000 Joodse mannen, vrouwen en kinderen uit Nederland zijn daar vermoord.
Het Achterhuis

In 1942 wordt het leven voor Joden in Nederland te gevaarlijk. Anne en haar familie duiken onder, op de Prinsengracht in Amsterdam. Dit is het kantoor van vader Otto. Niemand weet dat aan de achterkant van dit huis nog een huis staat: het Achterhuis. Dit wordt de schuilplaats van Anne en haar familie.

De familie Frank deelt het Achterhuis samen met meneer en mevrouw Pels en hun zoon Peter. Later komt er nog een achtste onderduiker bij: tandarts Pfeffer.

Als Anne een paar dagen is ondergedoken, schrijft ze uitvoerig over hoe het Achterhuis eruit ziet. (Klik hier en Anne stelt het Achterhuis zelf aan je voor.)

Anne voelt zich ontzettend opgesloten in het Achterhuis. Ze moet doodstil zijn. Vooral overdag op kantoordagen als er mensen in het bedrijf zijn. Ze is voortdurend bang om ontdekt te worden. Ze schrijft hierover in haar dagboek:

Het benauwt me ook meer dan ik zeggen kan dat we nooit naar buiten mogen. En ik ben erg bang dat we ontdekt worden en dan de kogel krijgen.

Je kunt het Achterhuis zelf gaan bezoeken. Het Anne Frank Huis is nu een museum waar ieder jaar heel veel mensen naartoe gaan.
Een boekenkast met een geheim

Aan de achterkant van het kantoor van Otto Frank staat nog een huis: het Achterhuis. Hier zit Anne samen met haar vader, moeder, zus en nog vier anderen verstopt! Om er voor te zorgen dat niemand de trap ontdekt die naar het Achterhuis leidt, wordt er een draaibare boekenkast voorgezet.

Meer dan twee jaar lang zit Anne in het Achterhuis ondergedoken. Dan gebeurt waar Anne steeds al zo bang voor is. Anne en de andere onderduikers worden verraden en opgepakt. Ze worden op transport gezet naar kamp Westerbork.

Vanuit Westerbork worden ze weggevoerd naar concentratiekamp Auschwitz in Polen. Anne en Margot gaan later naar concentratiekamp Bergen-Belsen. De ouders van Anne moeten in Auschwitz blijven.

Anne en Margot sterven in Bergen-Belsen door uitputting en door ziekte. Anne is dan vijftien jaar. Haar moeder en de andere onderduikers worden ook vermoord. Alleen Otto Frank, de vader van Anne blijft leven.
De kamer van Anne

In het Achterhuis deelt Anne haar kamer met haar zus Margot. Het is een klein kamertje. Maar dat Anne en Margot samen hun eigen kamer hebben, is voor veel onderduikers al heel bijzonder. Om het wat gezelliger te maken, plakt Anne plaatjes van filmsterren en danseressen aan de muur. Hier schrijft ze ook vaak in haar dagboek.

Na een tijdje komt ook de Joodse tandarts Frits Pfeffer in het Achterhuis wonen. Om plaats te maken, verhuist Margot naar de kamer van haar ouders. Anne deelt vanaf dat moment haar kamer met Pfeffer.

Eerst vindt Anne het geen probleem om haar kamer met de tandarts te delen. Maar later ergert ze zich steeds meer aan hem. Ze krijgen ruzie over het bureautje in de kamer.

Aan dat kleine tafeltje schrijft Anne het liefst in haar dagboek. Het is er veel rustiger dan in de gemeenschappelijke ruimte.

Maar Pfeffer wil de kamer en het kleine tafeltje eigenlijk helemaal voor zich alleen hebben. Anne mag er van hem alleen zitten als hij er zijn middagdutje doet. Dat heeft hij zelf zo besloten.

Anne vindt dat natuurlijk helemaal niet eerlijk. Ze schrijft in haar dagboek dat ze moeite heeft Pfeffer "geen klap voor zijn snuit te geven".

Anne wil twee middagen hebben waarop zij aan het tafeltje mag schrijven en werken. Maar Pfeffer wil daar niks van weten. Pas als Annes vader met hem gaat praten, krijgt Anne haar zin. Frits Pfeffer is zo boos dat hij een tijdje niet meer met Anne praat.
Otto Frank

Anne is dol op haar vader Otto Frank. Hij is de enige die de oorlog overleeft. De andere onderduikers uit het Achterhuis sterven in een concentratiekamp. Als de oorlog voorbij is keert Otto terug naar Amsterdam.

Otto krijgt van Miep Gies het dagboek van Anne. Miep Gies is de vrouw die Anne en de andere onderduikers bij het onderduiken heeft geholpen. Toen ze werden opgepakt, heeft Miep het dagboek van Anne gevonden en al die tijd bewaard. Pas als ze zeker weet dat Anne niet meer leeft, geeft Miep het aan Otto.

Otto durft het dagboek niet meteen te lezen. Maar uiteindelijk leest hij het toch. Hij besluit om van het dagboek een boek te maken. Dat was namelijk de grootste wens van zijn dochter Anne. Ook vindt Otto het heel belangrijk dat de mensen zelf kunnen lezen over wat er allemaal met Joden is gebeurd in de oorlog.
Edith Frank

Dit is Edith Frank, de moeder van Anne. Tijdens het onderduiken heeft Anne vaak ruzie met haar. Anne schrijft in haar dagboek: "Mijn moeder is wel een voorbeeld in de meeste dingen voor mij, maar juist een voorbeeld zoals ik het niet moet doen!"
Margot Frank

Margot Frank is de zus van Anne. Ze is drie jaar ouder dan Anne. Anne en Margot zijn héél verschillend. Anne is druk en vrolijk. Margot is stil en serieus. Margot houdt vooral van lezen en leren.

In 1942 krijgt Margot een oproep, net als alle andere zestienjarige Joodse jongens en meisjes in Nederland. In de oproep staat dat ze verplicht moet komen werken in Duitsland. Als ze dat niet doet, wordt ze opgepakt door de Duitsers.

De familie Frank besluit nu niet langer meer af te wachten. Het is niet meer veilig! Ze duiken onder in het bedrijf van Otto Frank aan de Prinsengracht in Amsterdam.
Peter van Pels

Dit is Peter van Pels. Ook hij zit ondergedoken in het Achterhuis, samen met zijn ouders. Als Anne Peter pas ontmoet, schrijft ze in haar dagboek over hem dat hij een "tamelijk saaie en verlegen slungel" is. Maar later denkt ze daar heel anders over. Ze wordt verliefd op hem!
Miep Gies

Miep Gies is secretaresse voor het bedrijf van Annes vader. Samen met drie andere medewerkers van het kantoor helpt ze Anne en de andere onderduikers. Ze zorgt voor spullen zoals eten, kleding, toiletspullen en boeken. Dat is heel gevaarlijk, want op het helpen van onderduikers staan hele zware straffen.

Ruim twee jaar helpt Miep Anne en de andere onderduikers. Dan gebeurt waar iedereen al die tijd al zo bang voor is: Anne en de andere duikers worden verraden, opgepakt en weggevoerd. Miep vindt het dagboek van Anne. Samen met Bep Voskuil, een van de andere helpers, zorgt ze ervoor dat de Duitsers het dagboek niet te pakken krijgen.

Maar Anne overleeft de oorlog niet. Daarom geeft Miep het dagboek na de oorlog aan Otto Frank, de vader van Anne. Hij besluit om van het dagboek een boek te maken. Het krijgt de titel "Het Achterhuis".

Miep vindt het belangrijk dat Anne herdacht wordt en dat iedereen weet wat er met haar gebeurd is. Heel haar leven zet ze zich daarvoor in. Miep Gies is heel oud geworden, maar liefst 101 jaar!
Voedselbonnen

Dit zijn voedselbonnen uit de Tweede Wereldoorlog. Deze bonnen worden uitgedeeld om het kleine beetje eten dat er is, eerlijk te verdelen. Op de bonnen staan nummers en wat je ervoor kunt krijgen. Maar dan moet je wel snel zijn, anders is het al op.