't Is enkel een kleine steen, het monumentje aan het eind van de Gramsbergerweg, vlak tegen de Prof. Waterinkschool aan. Het inschrift luidt: "Nabij deze plaats is 10 mei 1940 gevallen voor zijn vaderland sergeant G.J. Eilander van 3-20 GB - Psalm 103:9 ber." Eilander, in het dagelijkse leven boekhouder in Zwolle, is 27 jaar geworden.
Verdediging van het vaderland: de GB's
Eilander maakte deel uit van een van de zes detachementen
grensbewakinggroepen (GB's) tussen De Haandrik en Bruchterveld. Hij
was gelegerd op de zogenaamde Poffershut, 250 meter van de grens
ten noorden van het douanekantoor Venebrugge, waar ook een
grenswachtdetachement lag. De vier andere lagen aan de weg naar
Holthone, aan de weg Gramsbergen-Radewijk, bij Wielen en aan de weg
van Hardenberg naar Balderhaar. De groepen stonden onder bevel van
van kapitein A.P. Duran, die zijn commandopost in hotel Leerink in
Hardenberg had.
Hoewel nog steeds gehoopt (en verwacht) werd dat Nederland, net
als in WO I, neutraal kon blijven, was het leger in 1939
gemobiliseerd. Langs de grens van Coevorden tot Almelo was er geen
echte verdedigingslinie. De GB's die bij Hardenberg waren gelegerd,
hadden maar één taak: de vijand, als deze de grens zou oversteken,
zolang weerstand bieden tot de commandopost in de stad, telefonisch
of per motorordonnans, gewaarschuwd zou zijn. Daarna konden ze zich
overgeven of zich terugtrekken. Als alles volgens plan verliep,
zouden ze nog net over de bruggen van het Overijssels kanaal en de
Vecht kunnen, voordat die de lucht in gingen.
Anderhalf uur oorlog
Op 10 mei om vijf over half 4 ontdekte luitenant Langedijk bij
Venebrugge Duitse soldaten die de grens waren overgestoken en hij
opende met zijn enige mitrailleur het vuur. Tijdens een kort
vuurgevecht werd commies Harm Visser in zijn douanekantoor dodelijk
getroffen door een Duitse granaat. Langedijk wist zowel zijn
motorordonnans weg te laten komen als telefonisch Hardenberg te
waarschuwen. "Jullie schieten toch zeker wel terug?", werd hem
gevraagd. Tegen de Duitse overmacht was echter weinig te beginnen
en Langedijk moest zich overgeven. Bijna op dezelfde tijd gingen de
bruggen bij De Haandrik de lucht in. Kort erop ook die in
Gramsbergen en in Loozen.
Twintig over 4 kreeg Eilander de opdracht zich terug te trekken.
Even na half vijf waren de Duitsers via de enige onbeschadigde brug
(ten noorden van de Hoogeweg) over het Overijssels kanaal toch
Hardenberg binnengekomen. Daardoor liepen Eilander en zijn groep
vlak voor de stad in een hinderlaag. Gemeente-veldwachter Sebel
schreef in zijn verslag: "Sergeant Eilander is daar gevallen als
een held. Hoewel hij was getroffen, heeft hij nog zijn geweer tegen
een boom stukgeslagen en de grendel en zijn munitie
vernietigd".
Intussen stond aan de andere kant van Hardenberg sergeant De Boer
klaar om de Vechtbrug op te blazen. Bijna viel deze nog in handen
van de Duitsers, maar na een kort vuurgevecht sloegen die op de
vlucht. Toen de laatste springploeg overgestoken was, ging de brug
de lucht in, even later gevolgd door die over het Oelenveer. Nog
één keer werd er geschoten, toen het uit Bruchterveld terugkerende
grenswachtdetachement op de Bruchterweg Duitse stoottroepen tegen
het lijf liep. Via kerkhof en stuw wist de groep te ontkomen,
waarmee het oorlogsrumoer in en om Hardenberg ten einde was.
Het einde van het begin
De vertragingstactiek was geslaagd. De Vechtbruggen tussen
Heemse en Hardenberg, bij Diffelen en Gramsbergen waren alle
verwoest. Terwijl in Hardenberg een opeenhoping van paarden en
wagens van het 22ste regiment cavalerie ontstond, werd met behulp
van balken uit de houtstek van Zweers een noodbrug aangelegd. Pas
tegen negen uur kon de hoofdmacht verder, waarna ook de brug over
het Oelenveer nog moest worden hersteld.
De zwaargewonde Eilander was door enkele burgers op een laddertje
naar het ziekenhuis gebracht, waar hij echter niet geholpen kon
worden. Toen gaf een Duitse arts opdracht om hem per ambulance naar
Nordhorn te brengen, waar hij werd geopereerd. Rond middernacht
overleed de enige soldaat op de dag van de Duitse inval bij
Hardenberg.