Ook al hebben ze hun oorspronkelijke functie verloren,
blikvangers zijn het nog steeds, de oude raad- en gemeentehuizen
van Genemuiden, Hasselt en Zwartsluis. Het oudste is het Oude
Stadhuis van Hasselt uit 1550. Het laatmiddeleeuwse karakter is
bijzonder goed bewaard gebleven. Het voormalige gemeentehuis van
Genemuiden aan het Havenplein is van 1969 en gebouwd in de
"Delftse- of Wederopbouwstijl", die na de Tweede Wereldoorlog
gebruikelijk was. Ook het oude gemeentehuis van Zwartsluis uit 1894
aan de Kerkstraat mag er zijn. Al deze gebouwen zijn nog steeds in
trek als trouwlocatie.
Het Oude Stadhuis aan de Markt, het meest centrale punt van
Hasselt, werd vroeger ook wel het Raadhuis genoemd. De zware
Bentheimer zandsteenblokken geven het gebouw zijn karakteristieke
uiterlijk. Mogelijk is de Zwolse steenhouwer Jacob van Collen
verantwoordelijk geweest voor de bouw. Zeker is dat veel van de
steenhouwers en metselaars uit Zwolle kwamen. Volgens de
stadsrekeningen trakteerden de Hasselter opdrachtgevers de
werklieden al op de eerste dag op bier.
Een multifunctioneel gebouw
Het stadhuis was het bestuurscentrum van Hasselt. Alle
belangrijke besluiten werden hier genomen. Maar dat was niet de
enige functie van het gebouw. De schepenen spraken er bijvoorbeeld
recht over burgers die binnen de stadsmuren misdrijven hadden
begaan. Dat kon zelfs leiden tot doodstraffen, zoals in het geval
van Hans Jonge van Moesmonster, die in 1588 op de pijnbank bekende
dat hij zich aan straatschenderij had schuldig gemaakt. De
uitspraak van de rechters luidde dat hij "metten swaerde an den
hals sal gestraffet en in twie stucken gehouwen [zou]
worden".
Wat vredelievender ging het toe in de waag, die vanaf 1617 in het
stadhuis was gevestigd. Voordat kooplieden hun goederen op de markt
brachten, moesten ze die eerst laten wegen met behulp van door de
stad geijkte gewichten en meettonnen. Tot ver na de Middeleeuwen is
het stadhuis ook in gebruik geweest als wijnhuis en
belastingkantoor. Het multifunctionele karakter werd tot in de 19de
en 20ste eeuw voortgezet. Het gebouw was toen onder andere
onderkomen van een volksbibliotheek (1867-1911) en een tekenschool
(1874-1892). Toen was het gebouw zo verwaarloosd dat een
ingrijpende restauratie noodzakelijk was. Die werd in 1907-1908
uitgevoerd op basis van een plan van architect Joseph Cuypers.
De burgemeesters, schepenen en raden
Genemuiden en Hasselt werden in de Middeleeuwen bestuurd door
de Magistraat, die bestond uit vier schepenen en vier raden. Twee
van de schepenen waren als burgemeester verantwoordelijk voor het
dagelijks bestuur, zoals het beheer van de stadsfinanciën. Het volk
werd vertegenwoordigd door acht burgers, de zogenoemde Gezworen
Gemeente. Al deze bestuurders regelden de wetgeving in de stad,
zoals het vaststellen van de prijzen van goederen en levensmiddelen
en het juiste gebruik van maten en gewichten.
De ene boon is de andere niet
Tijdens Sint Petri (22 februari), een kerkelijke feestdag,
kozen de acht leden van de Gezworen Gemeente de vier schepenen voor
het komende jaar. Onder andere in Genemuiden bestond de verkiezing
uit een vast ritueel. De acht vertegenwoordigers van de burgerij
moesten in een "keurbonenzak" tasten, waarin twee gouden en zes
zilveren bonen zaten. De zes mannen (vrouwen deden niet mee) die
een zilveren boon hadden getrokken, mochten na het afleggen van een
eed de vier schepenen kiezen. Die moesten niet alleen burger van
Genemuiden zijn, maar ook eerlijk, nuttig en verstandig. Maar in
feite kwam het erop neer dat altijd mensen uit de bovenlaag van de
burgerij werden gekozen.
