1356 - ± 1450

De Hanze

Samenwerken loont

Zwolle, Kampen, Zutphen en Deventer groeien in de late middeleeuwen uit tot voorname handelssteden. Ze zijn lid van de Hanze: eerst een samenwerkingsverband van kooplieden en vanaf 1356 ook een handelsnetwerk van steden. Dat is gunstig voor het uitbreiden en beschermen van de eigen handelsactiviteiten. In de zestiende eeuw valt het Hanzeverbond uiteen.

Periode
Tijd van steden en staten

Handelsverbond
Tussen de twaalfde en zestiende eeuw ontwikkelt een aantal Nederlandse steden, vooral in het oosten van het land, zich tot belangrijke en welvarende handelscentra. Ze danken hun positie aan hun lidmaatschap van het Hanzeverbond. De Hanze is oorspronkelijk een samenwerkingsverband tussen kooplieden uit verschillende steden die dezelfde producten verhandelen. Door samen te werken kunnen zij de kosten drukken, gezamenlijk en daarom veiliger reizen, op grotere schaal inkopen of verkopen en zich als groep verzetten tegen beslissingen van machtige landsheren.

In 1356 wordt tijdens een vergadering in Lübeck, een stad in het huidige Duitsland, besloten dat de Hanze ook een belangengemeenschap van de steden wordt en niet alleen maar van de handelaren. De Hanze groeit uit tot een machtig netwerk van handelssteden in het gebied dat grenst aan de Noordzee en de Oostzee. Daarbinnen probeert het zo veel mogelijk problemen voor de handel op te lossen. Het Hanzenetwerk drijft ook handel met partners buiten zijn gebied, bijvoorbeeld met Londen en met Spaanse steden.

Groei en bloei
De handel in producten als zout, granen, vis, hout, wijn, bier, dierenhuiden en laken bloeit. Het vervoer gaat grotendeels over zee en over rivieren, met koggeschepen van vijftien tot dertig meter lang. De steden groeien en bloeien, versterken hun stadsmuren, breiden hun havens uit en worden verfraaid met koopmanshuizen, pakhuizen en kantoren. De rijkdom van de Hanze is nog duidelijk te zien in de eerdergenoemde IJsselsteden, maar ook in kleinere Hanzesteden als Stavoren, Hasselt, Tiel en Doesburg.

Zelfvertrouwen
Het zelfvertrouwen van de Hanzesteden groeit. Om de handel over land te bevorderen laat het Kamper stadsbestuur in 1448 een brug over de IJssel bouwen, zonder toestemming te vragen aan de bisschop, die hier de landsheer is. In vijf maanden tijd ligt er een nieuwe brug. Het bruggeld dat ieder passerend schip moet betalen, vloeit in de stadskas.

Deventer en andere Hanzesteden rond IJssel en Rijn protesteren. Ze willen een vrije doorvaart over de IJssel en klagen zelfs bij de baas van de bisschop: keizer Frederik III van het Duitse Rijk. Die stuurt de stad een brief waarin hij beveelt de brug af te breken. Maar Kampen weigert. Keizer en bisschop laten het erbij zitten en de brug blijft liggen.

Moedernegotie
Ook voor niet-Hanzesteden als Amsterdam is de handel op de Oostzee van groot belang. Daar ligt de basis van de economische bloei. Amsterdam handelt vooral in bulkgoederen als graan en hout, maar moet dus concurreren met de steden aan de IJssel. In de loop van de zestiende eeuw neemt de macht van de Hanze af. Holland wordt economisch steeds sterker ten koste van de IJsselsteden, die last krijgen van verzanding van de rivier. Pas na de val van Antwerpen, in 1585, wordt Amsterdam een echt belangrijk handelscentrum.

De Nederlandse handel raakt steeds meer op de wereldzeeën georiënteerd. Maar de handel op de Oostzee blijft tot laat in de zeventiende eeuw zo belangrijk voor de economie en voedselvoorziening hier, dat ze ‘moedernegotie’ wordt genoemd: moeder van alle handel.

De Hanze

Dit middeleeuwse koggeschip heeft een rood-witte wimpel in top. Daaraan kon je zien dat het een Hanzeschip was. De Hanze was sinds 1356 een verbond van Noord-Europese steden die handel met elkaar dreven. Op de kaart kun je zien hoeveel steden er lid waren van de Hanze. En welke handelsroutes er over land en zee gebruikt werden.
Koggeschip

Dit is een middeleeuws koggeschip. De kogge was het eerste grote en zeewaardige schip dat in Nederland gebruikt werd: het was 15 tot 30 meter lang en in het laadruim pasten wel 200 grote tonnen met spullen. Kooplieden voeren ermee over alle Europese zeeën: over de Noordzee naar Engeland en over de Oostzee tot in Rusland.
Handelaren

De Hanze begon als een groep handelaren die samenwerkten. Ze woonden in verschillende steden en handelden in dezelfde producten. Door samen te werken konden zij goedkoper werken en met elkaar veiliger reizen. Ze konden veel producten tegelijk kopen of verkopen. Dat was extra voordelig!
Tonnen met handelswaar

Hanzekooplieden handelden vooral in zout, graan, vis, hout, wijn, bier, dierenhuiden en linnen. Veel van die spullen werden in grote tonnen gestopt. Zo waren de dure spullen veilig verpakt en konden ze gemakkelijk verplaatst worden. In het laadruim van een koggeschip pasten wel 200 tonnen.
Soldaten aan boord

Omdat de Hanzeschepen zoveel mooie en dure spullen tegelijk konden vervoeren, waren ze een geliefd doelwit van piraten. Als die een Hanzeschip konden kapen, waren ze in één klap schatrijk! Daarom voeren er altijd soldaten op de koggen mee, die het schip konden verdedigen als het aangevallen werd.
Aan de IJssel

Hanzesteden lagen bijna altijd aan het water: daar konden de koggeschepen gemakkelijk afmeren en hun handelswaren laden en lossen. In Nederland liggen de belangrijkste Hanzesteden aan de rivier de IJssel. In Zutphen, Deventer, Zwolle en (op de foto) Kampen kun je het rijke Hanze-verleden nog altijd opsnuiven.
Hanzestad Kampen

Dit is de stadspoort van Kampen. Kampen was dankzij de Hanze tot aan het einde van de Middeleeuwen een van de rijkste en machtigste steden van Europa. Dat kun je nog altijd goed zien aan de mooie huizen en de resten van de hoge muren rond de stad bijvoorbeeld.
Hijskraan

Tegenwoordig worden schepen met grote hijskranen geladen en gelost. Maar ook in de Middeleeuwen waren er al hijskranen. Ze waren van hout. Ze werden niet door motoren aangedreven, maar door menskracht! Sterke mannen liepen als cavia's in een tredmolen heen en weer om de zware spullen op te kunnen tillen en weer te laten zakken.